دکتر سعیدرضا عاملی سخنران افتتاحیه سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی: سواد رسانه‌ای و اطلاعات در خدمت منافع مردم
مرکز پژوهشی فضای مجازی دانشگاه تهران، با همکاری دانشکده مطالعات جهان و کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ: دوفضایی‌شدن جهان، سمینار «سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی: سواد رسانه‌ای و اطلاعات در خدمت منافع مردم» را با تمرکز بر خدمات عمومی، در روز شنبه ۸ آبان ۱۴۰۰ به‌طور مجازی برگزار کرد.
دکتر سعیدرضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی سخنران افتتاحیه این نشست بود.
دکتر عاملی در مقدمه سخنان خود نخست به تبیین مفهوم و کاربرد سواد مجازی پرداخت و سواد رسانه‌ای را موضوعی مهم در سطح ملی و بین‌المللی عنوان کرد و افزود: «سواد رسانه‌ای دامنه‌ای گسترده پیدا کرده است و به‌جای سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای باید از سواد جهان دوم، سواد مجازی، سواد هوش مصنوعی و سواد عرصه بزرگی سخن گفت که با ظهور جهان مجازی و ماهیت رقومی شکل گرفته است.» وی فلسفه وجودی «سواد» و «دانش» و «سواد مجازی» را توانمندسازی بشر و افزایش دارایی‌های فکری و دانشی انسان عنوان کرد تا بتواند مسیر زندگی را قدرتمندتر، آشناتر و آگاه‌تر طی نماید و ادامه داد: «با گسترش سواد، و رسیدن به سواد تخصصی، سواد عمق بیشتری می‌یابد و توانایی حل مسئله در فرد در آن دایره خاص افزایش می‌یابد.»
تعریف این استاد علوم ارتباطات از سواد مجازی عبارت بود از: «کسب توانمندی برای استفاده مفید، سالم و خالی از تخریب دیگری و تخریب‌پذیری که در سطحی دیگر، مستلزم هدف‌گذاری تخصصی و اختصاصی ناظر بر کاربردها و محتوای فضای مجازی است.» وی ازجمله قلمروهای تخصصی را در هوش مصنوعی، سواد و دانش مرتبط با انواع مهندسی‌های جدید، پزشکی هسته‌ای، پزشکی از راه دور، و سلامت از راه دور عنوان کرد. همچنین، از قلمروهای رو به گسترش سواد مجازی سخن گفت که بخش‌های اقتصادی را وارد دوره چهارم کرده است و امروز با صنعت ۴، کشاورزی ۴ و خدمات ۴ به‌معنای فیزیکی‌ـ سایبری مواجهیم.
نکته کلیدی سخنان دبیر شورای انقلاب فرهنگی درباره دامنه اختصاصی سواد مجازی، توجه به بوم‌رنگ فرهنگی بود و در تبیین آن گفت: «اهمیت‌یافتن سواد در مسیر ارزش‌های فرهنگی جامعه که بر مبنای آن سازوکارهای فضای دوم متناسب با بوم‌رنگ و ارزش‌های فرهنگی شکل می‌گیرد، اهمیت کانونی دارد.»
ظهور دامنه گسترده‌ای از مشاغل جدید از دل ظرفیت‌های جهان اینترنت، جهان دوم و جهان مجازی بدنه اصلی سخنرانی دکتر عاملی در این نشست بود. وی «کار» و به‌تبع آن «شغل» را مفهومی رو به تطور و تکامل نامید و به طبقه‌بندی آن در گذر زمان در چهار برهه پرداخت: ۱٫ مکانیزه‌‌شدن کار به‌جای کار یدی، در سده ۱۸۰۰، ۲٫ کار صنعتی و تولید انبوه، ۳٫ کار حرفه‌ای و خودکارسازی برخی امور با ظهور صنعت برق، و ۴٫ کار مجازی و به‌تبع آن شغل‌های مجازی با ظهور صنعت هم‌زمان ارتباطات و امکان برقراری ارتباط با فرامحل به‌طور هم‌زمان که ظرفیت فکری انسان را افزایش داد و ماشین‌ها جایگزین انسان شدند. رئیس مرکز پژوهشی فضای مجازی دانشگاه تهران ادامه داد: «آغاز این روند و شکل‌گیری صنعت ارتباطات و صنعت شبکه‌ای‌شدن با پیدایش «آلپرنت» (امکان برقراری چند گره ارتباطی در داخل شبکه) میسر شد. به‌دنبال آن ماهیت مجازی و دیجیتال یا به‌بیانی دقیق‌تر ماهیت رقومی در برابر ماهیت شیء پدید آمد. ماهیت رقومی بستری شد برای کار رقومی و کار بر مبنای زبان ریاضی و برنامه‌ای و نرم‌افزار و هوش مصنوعی معنا پیدا کرد.»
سه تحول اساسی «کار» در مفهوم عام آن، دنباله سخنان دکتر عاملی بود: ۱٫ کار دستی و متکی بر قدرت بازوی انسان (مانند کارهای کشاورزی اولیه و دوران نوسنگی)، ۲٫ تبدیل کار دستی به کار مکانیکی (ورود مؤلفه‌های دارای اهمیت محوری؛ کار مکانیکی عبارت است از مقدار انرژی انتقال‌پذیر. حرکت فیزیکی، انتقال انرژی و ترکیب عناصر اجزای تشکیل‌دهنده کار مکانیکی محسوب می‌شود.) ۳٫ کار مجازی (تبدیل ظرفیت‌های ذهن به میدان عمل و رفتار؛ خلق نوآوری با ذهن و جایگزین‌کردن ماشین به‌جای فکر انسان؛ در این نوع کار یک تلاش به‌منزله همه تلاش، تولید، توزیع و مصرف متمایل به بی‌نهایت است. کار مجازی تابع زمان مجازی است؛ در زمان خطی سه متغیر فاصله، حرکت و سرعت، مطرح است که در زمان مجازی فاصله و درنتیجه حرکت و سرعت بی‌معنا می‌شود و با پدیده‌ای به نام مفهوم همه‌زمان مواجه می‌شویم. به‌تبع تحول در مفهوم زمان مجازی، کار مجازی نیز مستلزم طی زمان نیست و با کار بدون زمان یا همه‌زمان مواجهیم که کار بدون فاصله و طی زمان را موجب می‌شود.
رئیس مرکز پژوهشی فضای مجازی، با انتقاد از اینکه در سطح ملی هنوز ظرفیت کار مجازی شناخته نشده است، بازتعریف مشاغل، مهارت‌ها، و فضا و ساختمان‌های اداری و حتی صنعتی را ضروری دانست و گفت: «بازمهندسی کلان در نظام حکمرانی جدید ضروری است. اکنون ما در دورانی بسر می‌بریم که می‌توان آن را دوره حضور فضای فیزیکی برای ادارات دولتی نامید. ولی با شکل‌گیری دولت الکترونیک با منطق انتقال همه خدمات و تراکنش به فضای الکترونیک مبتنی بر الگوریتم‌های هوش مصنوعی، نظام وزارتخانه‌ای تغییر می‌کند و پیشخوان خدمات اداری و ملی در محیط یکپارچه و شبکه‌ای هوشمند قرار می‌گیرد. در این نگاه ساختمان‌های موجود وزارتخانه تبدیل به فضاهای عمومی خدمات بهداشت و سلامت، خدمات ورزشی و یا حتی تبدیل به واحدهای مسکونی می‌شود.»
بازگشت مجدد دکتر عاملی در ادامه سخنرانی خود به دو مفهوم ماهیت کار فیزیکی و کار مجازی، با هدف تعریف خصیصه‌هایی هریک بود. وی خصیصه‌های کار فیزیکی را چنین عنوان کرد: دارای جغرافیای خاص، خطی و تابع زمانی بودن، تبدیل فیزیکی مصالح و منابع طبیعی و تخریب آن با هدف دستیابی به تولید، و کار اقتصادی تک‌بازده.
وی ازجمله خصیصه‌های کار مجازی را جهانی‌بودن، فراملی و فرامحلی بودن، مخاطب‌محور و الگوریتمی، متراکم‌بودن کار (یک کار به‌منزله همه کار)، کاهش مصرف انرژی‌های فسیلی، تبدیل شیء به ماهیت رقومی، و تبدیل عناصر فیزیکی و اطلاعات به داده نامید که کار با بی‌نهایت بازده را شکل می‌دهد و ادامه داد: «مفاهیم بهره‌وری در کار و شغل در کار مجازی و تراز میان داده و ستانده دستخوش دگرگونی اساسی می‌شود. در محیط مجازی با بی‌نهایت ستانده، بهره‌وری نیز رو به بی‌نهایت سیر خواهد کرد.»
دکتر عاملی به‌اجمال از خصوصیات سازه‌های مجازی سخن گفت تا ذهنیت افراد را درباره مشاغل جدید روشن سازد. عددی و رقومی بودن، پیچیدگی، غیرخطی‌بودن، ماژولاربودن (ارتباط ماهیت‌ها با یکدیگر در عین حفظ استقلال؛ ارتباط گره‌ها با هم و تشکیل خوشه‌های ارتباطی و نظام شبکه‌ای)، دارای قابلیت شکستن و انعطاف‌پذیری (fractural)، دارای پنجره‌های مختلف و حتی ایجاد پنجره‌های مختلف جدید، هوشمندبودن و دارای قابلیت شخصی‌سازی (مانند اینترنت کودک، کهنسال یا برای گروه‌‌های خاص و دارای معلولیت) از جمله خصیصه‌های برشمرده این استاد ارتباطات درباره سازه‌های مجازی بود.
تغییر جمعیتی نیروی کار مطلب دیگری‌بود که دکتر عاملی پیش از جمع‌بندی مطالب خود بدان پرداخت. وی نیروی کار سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۵ ش/ ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۶ م را نیروی کار نسل ایکس نامید که متولد دوره فضای مجازی نبوده‌اند. در مقابل، نسل فعلی را نسل وای (Y) نامید که همان بومیان دیجیتال‌اند و انبوهی از مشاغل جدید برای آنان به‌وجود آمده است.
دکتر عاملی از چهار نوع شغل متمایز سخن گفت: ۱٫ مشاغل دوره کشاورزی؛ ۲٫ مشاغل دوره صنعتیشدن الکترونیکی با اختراع برق و اتصال آن به صنعت؛ ۳٫ مشاغل دوره صنعتی‌ـ کامپیوتری که با ظهور ابرکامپیوترها شروع شد، و ۴٫ مشاغل فیزیکی‌ـ سایبری (صنعت ۴؛ این مشاغل فیزیک دارد ولی مدیریت تولید آن فیزیکی‌ـ سایبری است و از هوش مصنوعی و الگوریتم به‌وفور استفاده می‌شود).
به‌تبع این چهار دسته شغل، از چهار نظام حکمرانی سخن گفت: ۱٫ حکمرانی مبتنی بر مشاغل کشاورزی و ظهور امپراتوری‌های بزرگ و نظام ارباب‌رعیتی، ۲٫ حکمرانی مبتنی بر صنعتیشدن الکترونیک و شکل‌گیری دولت‌ـ ملت‌ها و نظام‌های اداری و نظام‌های مردم‌نهاد، ۳٫ حکمرانی صنعتی‌ـ کامپیوتری (بسیاری از کشورها هنوز وارد مرحله حکمرانی سیستمی نوع ۳ نشده‌اند و این سیستم‌ها نیستند که مدیریت اجتماعی می‌کنند؛ لذا تعریف الگوریتمی روشنی از فرایندها وجود ندارد و عدم‌شفافیت، معطلی، سرخوردگی اجتماعی و نابسامانی‌ها نظام‌های اداری همچنان پابرجاست)، و ۴٫ حکمرانی فیزیکی‌ـ سایبری (در آستانه ورود به این حکمرانی هستیم. دوره حکمرانی سامانه‌ها، در کنار نقش پررنگ انسان و از بین رفتن نظام وزارتخانه‌ای).
رئیس کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دوفضایی‌شدن جهان با طرح این مباحث، بر اتخاذ پنج سیاست در نظام جدید تأکید کرد: ۱٫ بازسازی در سیاستگذاری کشور در حوزه مشاغل مبتنی بر ظرفیت‌های فناوری‌های فیزیکی‌ـ سایبری جدید با ایجاد تحول در حوزه دانش و مشاغل جدید فیزیکی‌ـ سایبری در تمامی زمینه‌ها با رویکرد الف) انطباق دانش در دوره‌های تحصیلی و پژوهشی با ظرفیت‌های هوشمند و الگوریتمی تولید خدمات فیزیکی‌ـ سایبری، از دوران دبستان با هدف تسهیل کارهای مربوط به عموم مردم؛ و ب) انتقال بنیادین مدل حکمرانی از نسل سوم حکمرانی به نسل چهارم حکمرانی؛ ۲٫ اختصاص سرمایه‌گذاری برای ظرفیت‌های هوشمند الگوریتمی، و استفاده مسئولانه از منابع ملی در جهت افزایش بهره‌وری در خدمات‌رسانی به مردم و افزایش رفاه و آسایش مردم؛ ۳٫ بازسازی ساختارهای مدیریتی به تعبیر حکیم انقلاب اسلامی؛ ۴٫ تبیین فرهنگ مجازی با رویکرد اصلاح و تقویت فرهنگ مصرف سالم و مدیریت مصرف با استفاده از الگوریتم‌ها؛ ۵٫ استفاده از ظرفیت‌های منابع انسانی برای ایجاد این فضای جدید (از جمله متخصصان علوم کامپیوتری، هوش مصنوعی، ارتباطات، فرهنگ مجازی و هوشمند، علوم شناختی، و زبان و ادبیات فارسی متناسب با فضای جدید در قالب پارک‌های هوش مصنوعی و پارک‌های علم و فناوری جدید برای ساماندهی ملی در عرصه علوم و فناوری جدید).
دکتر عاملی توصیه کرد که با توجه به منابع انسانی کارآمد در جمهوری اسلامی ایران باید به‌سمت شکل‌گیری پارک‌های شبکه‌ای مبتنی بر هوش مصنوعی به‌هم پیوسته با هدف‌گیری ۲۰۰ هزار نیروی متخصص کارآمد در حوزه‌های مختلف علوم کامپیوتری، هوش مصنوعی، دانش‌های کوانتومی، علوم شناختی همراه با متخصصان علوم اجتماعی، علوم روان‌شناختی و حتی زبان و ادبیات فارسی، حرکت کنیم.
دکتر عاملی در خاتمه سخنان خود این مهم را مطرح کرد که سواد و دانش مجازی برای چیست؟ و در پاسخ به این پرسش آن را ضامن سعادت بشر دانست که مؤلفه‌ای چند متغیره است که در آن هم نظام شناختی درست و هم اخلاق اجتماعی و فردی درست وجود دارد. همچنین، عنصر عدالت در مدیریت اجتماعی در آن پررنگ است و ادامه داد: «سواد و دانش باخدا و بی‌خدا با هم متفاوت است. سواد و دانش باخدا در مسیر سلامت زندگی و سعادت انسان پایه‌ریزی می‌شود. سواد و دانش بی‌خدا محیط مجازی را محیطی مملو از فساد، خیانت، بی‌تعهدی و تصاویر مخل زندگی و ذهن انسان می‌سازد. بنابراین، سواد و دانش باید سواد و دانش متعهد باشد و به هدف غایی سواد در این حوزه باید توجه داشت.»
