ششمین نشست کرسی یونسکو: فلسفه فضای مجازی

ششمین جلسه از سلسله جلسات سخنرانی کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ: دوفضایی شدن جهان با حضور دکتر سعید رضا عاملی رئیس کرسی یونسکو در تاریخ ۲۴ ابان ماه ۱۳۹۵ برگزار شد.

درابتدای این جلسه دکتر عزیز نجف پور سرپرست امور پژوهشی پژوهشگاه فضای مجازی درباره موضوع “تأملی درباره فضای مجازی” سخنرانی خود را آغاز کرده و گفتند: در تأمل فلسفی درباره فضای مجازی دو سؤال مطرح می‌شود؛

 الف:هستنده مجازی چیست؟

ب: فضای مجازی چیست؟

و به نظر می‌رسد سؤال دوم اعمّ از سؤال اول است که در این گزارش تلاش می‌شود پاسخی ناقص به سؤال دوم داده شود و صرفاً تأملاتی فلسفی”درباره فضای مجازی” ارایه گردد. چرا که فضای مجازی ماهیت ذوابعادی دارد. وی همچنین افزود: با توسعه جدید فناوری‌های رایانه ای و اطلاعات و ارتباطات ظرفیت‌های جدیدی در فضای دوم زندگی اجتماعی شده‌است که از آن به فضای مجازی تعبیر می‌شود. فناوری‌های رایانه‌ای و اطلاعات و ارتباطات را باید فناوری‌های تولید فضا دانست که بر اساس ظرفیت‌های منحصر به فردی چون بازنمایی یا شبیه‌سازی، قادر به خلق فضاهای جدیدی هستند و از آن جایی که این فضاهای جدید، فاقد موقعیت قابل شناسایی در فضای فیزیکی می‌باشند، به عنوان فضای مجازی نامیده می شوند. از نگاهی دیگر فضای مجازی کلیّتی نظام مند، متشکل از بازنمایی رایانشی تعاملات انسان ها و ماشین ها بر بستر شبکه های اطلاعاتی بوده و یک سیستم اجتماعی تکنیکی است.

دکتر نجف پور در ادامه یادآور شدند که صاحب‌نظران، واقعیت مجازی را واجد ویژگی‌ها و خصوصیاتی چون: شبیه سازی، تعامل، ساختگی بودن، غوطه‌وری، حضور از راه دور (تله پرزانس)، غوطه وری کامل بدن، ارتباطات شبکه‌ای ، کوچک شدن و قابل فشرده و متراکم شدن و … می‌دانند.

وی در ادامه افزود: نظر به ذوابعاد بودن فضای مجازی، عملا برای تأمل فلسفی در باب فضای مجازی، علی الاصول باید به مقولاتی چون: ۱- هستی شناسی هستنده مجازی، ۲- فلسفه فناوری، ۳- فلسفه اطلاعات، ۴- فلسفه هوش مصنوعی، ۵- فلسفه علوم اجتماعی پرداخت. طبعاً گذشته از اینکه مقوله اول مقوله ای جدید است، قاطبه تأملات فلسفی در هر کدام از مقولات فوق قابل نگاشت بر فضای مجازی می‌باشد. که در این گزارش سعی خواهد شد تأملی اجمالی بر پرسش‌ها و پاسخ‌های ذیل مقولات اول و دوم انجام شود. وی گفت: در مقوله اول به بررسی نسبت واقعیت و مجاز بودگی پرداخته می‌شود و در بررسی این سؤال که هستنده مجازی چیست؟ به سؤالات دیگری چون: آیا امر مجازی نوعی خاص از واقعیت است یا امری غیر واقعی است؟ واقعیت چیست؟ چه چیزی غیر واقعی است؟ چگونه می‌توان امر واقعی را از غیر واقعی تمییز داد؟ هستنده مجازی آیا صرفا بازنمایی امر فیزیکی در فضای مجازی است یا اینکه هستی مستقلی است؟ باید پاسخ داد. بررسی پاسخ فیلسوفان و متفکران دوره‌های مختلف تاریخ بشری اعم از دوران باستان، میانه، مدرن و پست مدرن بدین سؤالات قابل تأمل است.

دکتر نجف پوردرخصوص شناخت فضای مجازی و فضای واقعی از دید فلسفی گفت:  به تاریخ فلسفه که مراجعه می‌کنیم، امر ثابت و پایدار واقعی است و هر چیزی که گذار باشد غیر واقعی است. افلاطون برای جستجوی واقعیت به نوعی ایده جدیدی ارائه می‌دهد اینکه امر واقعی چیزهایی که می‌بینیم نیست و آن کلیتی است که در بطن آن وجود دارد. و انتزاع ذهن بر می‌شمرد. و آن را مجازی و ساخته ذهن تصور می‌‎کند که در این انتزاع ذهنی می‌توان در عالم رایانه این را بسط داده و به بازنمایی هستی شناختی که در عالم مجازی رخ می‌دهد متصل کرد. همچنین در دوران باستان نسبت را با خدا مقایسه می‌کردند خدا واقعیت است و بقیه مجازی هستند.

سرپرست امور پژوهشی پژوهشگاه فضای مجازی برای درک بهتر این موضوع  با استناد به نظر اندیشمندانی چون برگمن، بری، افلاطون، ژائو، هایدگر و گشتل و فینبرگ به شکافتن موضوع مورد بحث پرداخته و خاطر نشان کرد: از نظر برگمن جهان‌های مجازی شامل هویتی است که در جهان یافت می‌شود. همچنین هویت‌هایی که در جهان واقعی وجود ندارند. بعضی چیزها از فضای مجازی بازنمایی می‌شوند. خاص فضای مجازی هستند و بدیل فیزیکی ندارند همانند منوها، نشانگرها و امثالهم. از دیدگاه بری مجاز در تضاد با واقعیت قرار ندارد زیرا برخی همزمان مجازی و غیر واقعی هستند. دو نوع هویت برای آن قایل می‌شود: ۱-آنهایی که شبیه سازی شده از هویت فیزیکی هستند مانند تصویر، فیلم و ۲- آنهایی که بازتولید شده در فضای مجازی هستند.

همچنین در ادامه افزود: فضای مجازی بعد پر رنگ فناورانه دارد فلذا تمامی تأملات فلسفی درباره تکنولوژی، در تأملات فلسفی فضای مجازی باید مورد توجه قرار گیرد و به سؤالاتی از این قبیل پاسخ داده شود: فناوری فضای مجازی چیست؟ فناوری فضای مجازی چه نسبتی با فناوری دارد؟ آیا فناوری های فضای مجازی از لحاظ فرهنگی خنثی هستند؟ و یا اینکه ارزش بار قلمداد می‌شوند؟ فناوری‌های فضای مجازی آیا واجد دترمینیسم و خودمختاری هستند؟ برای صیانت از هویت و آزادی انسانی در برابر فناوری فضای مجازی چه باید کرد؟ و سایر سؤالاتی که در باب فناوری در رویکردهای فلسفه فناوری مورد توجه قرار گرفته است.

دکتر نجف پور در بحث درباره تکنولوژی چنین گفت: جعبه تکنولوژی در نسبت با فرهنگ و جامعه زیربناست. ویژگی دیگر تکنولوژی، خود مختاری روح و مسیر خاص آن است. خالقان تکنولوزی می‌دانند که چه چیزی ساخته اند ولی به اتفاقاتی که بعد از ورود آن به جهان می‌افتد فکر نکرده اند. و از پس آن این سؤال پیش می‌آید که آیا بشر در برخورد با تکنولوژی در مقابل دترمینیزم و خودمختاری نیستند؟

در ادامه افزود: فیلسوف تکنولوژی فینبرگ است. او بر این معتقد است که علاوه بر اینکه تکنولوژی ذات دارد دارای قدمت و تاریخ است. او می‌گوید، تکنولوژی بعد از عصر روشنگری به خدمت انسان آمد. تکنولوژی انسان‌ها را در چنبره منافع خود قرار داده است و به مهار برده است. از نگاه فینبرگ تکنولوژی امری ارزش بار و بزرگ است که انسان نتواند آن را بازآفرینی کند زیرا تلاش برای بازآرایی و بازآرایشی شاخص های انسان و اجتماعی جامعه دیگر است.

در پایان سخنرانی خود این نکته را یادآور شد که: ضمن توجه  به ذوابعاد بودن فضای مجازی تأملات فلسفی در آن هم بسیار گسترده خواهد بود و در یک گزارش نمی توان همه آن را پوشش داد .

در ادامه جلسه دکتر عاملی در خصوص موضوع فلسفه فضای مجازی عنوان کرد: فضای مجازی به دلیل بزرگی آن، همانند فلسفه این جهان و فلسفه زمین بوده و به منطق درآوردن آن یک امر پیچیده و لازم است.

وی گفت: فلسفه پدر علوم است و حوزه بسیار مهمی را شامل می‌شود و نکاتی که در باب  موضوع فلسفه و فضای مجازی باید مورد توجه قرار داد این است که ما با چه نگاهی به مسأله می‌نگریم تمایزات حاصله نوع سؤال  است در فلسفه اسلامی نگرش هدفمندتر است. اما فلسفه تحلیلی یک فلسفه جوان و مولود فلسفه قرن بیستم است و بنابراین تعمیق بیشتری دارد. فلسفه تحلیلی فلسفه مضاعف است، چرا که همه پدیده‌های علمی اطراف ما را اعم از شیمی، ریاضی، فیزیک و غیره را درک می‌کند.

رئیس کرسی یونسکو درباره اینکه ما با چه فلسفه‌ای و با چه رویکردی به فضای مجازی می‌نگریم گفت: ما باید از بعد ذات‌ شناسی تمایزی بین مجاز و واقع قائل شویم. این سؤال یک سؤال خام است. چرا که در آینده فضای مجازی آن قدر به واقعیت نزدیک تر می‌شود که ما بو رنگ را به خوبی در فضای مجازی حس می‌کنیم. اما چنین نخواهد بود. زیرا بین ما آنها را در فضای مجازی حس می‌کنیم. در حالی که در واقعیت آنها را در اختیار داریم.

وی در ادامه افزود: در ذات شناسی فضای مجازی یک محیط خطی است و ریاضی و لذا تفاوت بین جهان فیزیکی و جهان مجازی باید برجسته شود و در این راستا تفکر به گوگل را می‌توانیم درک کنیم. Google earth  و آلفابت از قاعده ریاضی به سمت زبان پیش می‌رود و ما با یک جهان به طور نسبی بیکران روبرو می‌شویم. و از این روی است که فلسفه به طور کامل با “نگاه قدرتی” در “فضای مجازی” معنا پیدا می‌کند و از این پس ماهیت فضای مجازی یک ماهیت قدرتی است.

دکتر عاملی در ادامه به این نکته تأکید کرد که: فضای مجازی فقط انتقال از یک ماهیت به ماهیت دیگر نیست زیرا نظام واره‌های زندگی را عوض کرده است. ما در حال حاضر با یک نظام واره جدیدی مانند واقعی- مجازی گرایی، واقعی- مجازی بودگی و واقعی مجازی شدگی شده ایم روبه رو هستیم. مدل حکمرانی در این نظام واره تغییر کرده است. اگر در ابتدا ارتباطات بر مبنای حاضر با حاضر بود، به حاضر و غائب و پس از این غائب با غائب ارتباط گیری می‌کند. درک فیلسوفانه از دوره ظهور فضای مجازی که ظرفیت‌های زیادی تولید کرده است که همه از جنس ریاضیات است. و این خود درک دیگری را سبب شده است. ما در درک جدید از ارتباطات، ارتباط با خدا، ارتباط با انسان و ارتباط با واقیعت  را بازتعریف می‌کنیم.

دکتر عاملی درپایان سخنان خود به نقش فلسفه در تغییر برنامه عمل عکمرانی در تغییر نظام اجتماعی اشاره کرد و گفت: نظام واره که تغییر کند، نظم نیز تغییر می‌کند و در همین راستا نهادسازی‌ها در نظام واره نیز تغییر می‌یابد. فلسفه عهده دار نسل منشأ است که ما به کدام سمت و سو حرکت می‌کنیم.