
معرفی کتاب دانشنامۀ اصطلاحات کلیدی فضای مجازی
نوشته دکتر سعید رضا عاملی و منیژه اخوان
ظهور فضای مجازی و شکلگیری جهان رقومی در کنار جهانی شیئی، یک تغییر بزرگ بود که جهان را در معرض “تغییر بزرگ” و نقطه عطف تاریخی قرار داد، بگونهای که میتوان ادعا کرد “جهانی مجازی واقعی” جدیدی در کنار “جهانی فیزیکی واقعی” شکل گرفت و تأثیر و تأثرهای این دو جهان، ظرفیتهای تغییر پارادایمی و تغییر در نظامواره زبانی جدیدی را خلق کرد. ظهور جهان مجازی و درهم تنیدگی این دو جهان، بنیانهای زبانی جدیدی را بهوجود آورد و اساساً نظام واژگانی جدیدی وارد زندگی بشر و عرصههای علمی و حرفه ای شد. بر این اساس، کتاب «دانشنامه اصطلاحات فضای مجازی» را میتوان نوعی بازاندیشی مفاهیم اساسی مرتبط با فضای مجازی و فضای ترکیبی جهان فیزیکی-مجازی دانست که با هدف ارائه اطلاعات دقیق، علمی و تحلیلی درخصوص مفاهیم و اصطلاحات مهم و اثرگذار این حوزه تألیف شده است.
انگیزه اصلی نگارش این کتاب، خلأ موجود درخصوص تعریف دقیق مفاهیم کلیدی و اصطلاحات مرتبط با فضای مجازی و توجه به جنبههای علمی، اجتماعی، فناورانه، فلسفی و اخلاقی آن بوده است. لذا در این دانشنامه، مفاهیم بنیادین مرتبط با “زمان مجازی”، “کار مجازی”، “انرژی مجازی”، “بهره وری مجازی مجازی” در کنار مجموعه مفاهیم مرتبط با حوزههایی چون ماهیت و کاربردهای فناوریهای مجازی، اقتصاد دیجیتال و مجازی، ابعاد حکمرانی و حاکمیت مجازی و ازجمله دولت الکترونیک، امنیت فضای مجازی، حقوق و قوانین فضای مجازی، ابعاد مجرمانه و آسیبهای فضای مجازی، جنبههای اخلاقی فضای مجازی و اخلاق در تحقیق در فضای مجازی، بر اساس ساختار استاندارد و به شیوهای روشن تعریف شده است.
این دانشنامه، مشتمل بر ۲۰۰ مدخل است و در نگارش آن، جمعاً از حدود ۱۰ هزار منبع معتبر علمی استفاده شده است. همچنین برخی از مداخل این دانشنامه، مربوط به اصطلاحات نوآورانه دکتر سعیدرضا عاملی است که نخستین بار در ادبیات این حوزه مطرح شده و شامل آسیب دوفضایی، استعمار مجازی، اقصاد دوفضایی، انرژی مجازی، تصاعد مجازی، حافظه مجازی، حکمرانی دوفضایی، دوفضایی شدن، دوفضایی شدن علم، روابط عمومی دولت موبایل، روابط عمومی شبکهای، زمان مجازی، شهر مجازی علم ایران، فرهنگ دوفضایی، قدرت مجازی، کار مجازی و نانومجازیت است که در چارچوب پارادایم دوفضایی شدن جهان توسط مؤلف اول کتاب مطرح شده است. علاوه بر این، در بسیاری از مدخلهای اصلی، مدخلهای فرعی نیز وجود دارد که ذیل چتر مدخل اصلی قرار گرفتهاند و بخشی از آنها نیز مفاهیم و اصطلاحاتی است که نویسنده اصلی دانشنامه، آنها را برای اولین بار به کاربرده است. ازجمله مداخل فرعی که مؤلف اصلی این کتاب، نخستین بار به ادبیات این حوزه اضافه کرده میتوان به مفاهیمی چون «بهرهوری دوفضایی»، «بهرهوری دوفضایی شدۀ پایدار»، «دولت همه جا حاضر»، «دیاسپورای مجازی» و «سواد دوفضایی» اشاره کرد. درواقع اصطلاحات موردتوجه در این دانشنامه از پارادایم دوفضایی شدنها و خلق جهان دوم در کنار جهان اول تأثیر گرفته است که پیوستار جدیدی از زندگی، کار، نوآوری و خلاقیت و فناوریهای مرتبط با خود را ایجاد کرده است.
درواقع این کتاب صرفاً جمعآوری اصطلاحات موجود در حوزه فضای مجازی نبوده و نویسندگان به تبیین اصطلاحات و مفاهیمی پرداختهاند که محصول تولید ادبیات بومی است. همچنین بررسی ریشه تاریخی و رویکردهای مفهومی و روندهای آینده اغلب مفاهیم در این کتاب مورد توجه قرار گرفته که از نقاط مثبت این کتاب و وجه تمایز دیگر آن با آثار مشابه جهانی است.
همچنین این کتاب با این رویکرد نوشته شده است که علاقهمندان، دانشجویان، محققان و متخصصان حوزههای مرتبط با علوم کامپیوتر، وب، علوم اجتماعی، علوم ارتباطات، علوم اطلاعات و مدیریت فنّاوری و همچنین، روزنامهنگاری و علوم جدید همبسته با فنّاوریهای نو از مباحث آن استفاده کرده و بهعنوانِ منبع کمک درسی به آن مراجعه کنند.
کتاب «دانشنامه اصطلاحات کلیدی فضای مجازی»، جدیدترین تألیف دکتر سعیدرضا عاملی، استاد ارتباطات دانشگاه تهران و منیژه اخوان، پژوهشگر مرکز پژوهشی فضای مجازی است که به همت انتشارات دانشگاه تهران در سال ۱۴۰۰ به بهای ۱۰۰ هزار تومان منتشر شده است.