
مناظره علمی شبه علم دانشگاهی: منشا و راهحلهای مواجهه با آن در چارچوب آییننامه برگزاری کرسیهای نقد، نظریهپردازی و مناظره
پنجاهوششمین نشست کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دوفضاییشدن جهان با عنوان «مناظره علمی شبه علم دانشگاهی: منشا و راهحلهای مواجهه با آن در چارچوب آییننامه برگزاری کرسیهای نقد، نظریهپردازی و مناظره» و همکاری مؤسسه پژوهشی شیخ بهائی با سخنرانی دکتر شاهو صبار، استادیار دانشکدهی مطالعات جهان دانشگاه تهران؛ و دکتر بابک داریوش، استادیار و رییس کمیتهی دستگاهی نظریهپردازی موسسهی پژوهشی شیخ بهایی و دبیرکل اتحادیهی موسسات پژوهشی غیردولتی وزارت علوم در روز سه شنبه ۱۳ تیرماه ۱۴۰۲ساعت ۱۴ بهصورت غیرحضوری برگزار شد.
در ابتدا دکتر احسان شاه قاسمی، دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به عنوان مدیر علمی این نشست در خصوص معرفی اساتید حاضر در نشست سخنانی ایراد کرد.
دکتر بابک داریوش بهعنوان نخستین سخنران نشست در باب تعریف شبه علم گفت: در یک تعریف کلی به انجام فعالیتهایی که با روشهای پژوهشی صورت میگیرد “علم” میگویند، و دانشمند کسی است که به فعالیتهای علمی مشغول است. در حال حاضر واژههای دانشمند و اندیشمند را در جوامع علمی زیاد بهکار میبریم. اما اینکه واژه “شبه علم” از کجا و چگونه وارد ادبیات علم شد جای بحث دارد. وی در ادامه نشست به پیشینه تحول علمی پرداخت و گفت: طی دهها هزار سال از زندگی بشر، تغییر و پیشرفت با آهنگی بسیار آرام رخ میداد و بشر بهتدریج میآموخت که چگونه جهان محل زندگی خود را بشناسد و آن را به کنترل خود درآورد. اما در چند صد سال اخیر با انقلابهای علمی و صنعتی این تحولات چنان شتاب گرفت که هر فرد طی دهههای مختلف زندگی خود گویی با جهانی دیگر مواجه میشود. این تحولات علمی، بهداشت و درمان را متحول کردند؛ امید به زندگی بشر را حدود دو برابر ساختند؛ ارتباطات فیزیکی و مجازی را با فاصلهی هزاران کیلومتر میسر ساختند و … .
رئیس مؤسسه پژوهشی شیخ بهائی در ادامه افزود: اکنون که علم به پاسخ بسیاری از مشکلات بدل شده است، چالشی نسبتا جدید بهوجود آمده و ظاهرا بهسرعت در حال گسترش است: شبه علم. از چالشهای مهم عصر مدرن آن است که بسیاری از ادعاهای غیرعلمی و بعضا ضدعلمی هم تلاش میکنند از واژگان علمی بهره بگیرند و خود را با عنوان علم عرضه کنند. این همانند سرنوشت هر برند مرغوبی است که رقبای آن تلاش میکنند کالای نامرغوب یا کم مرغوب خود را با نام آن یا نامی شبیه آن به فروش برسانند.
استادیار مؤسسه پژوهشی شیخ بهائی یکی از علل بهوجود آمدن شبه علم را در مراکز دانشگاهی و توسط اعضای دانشگاهی دانست و گفت: در جامعه دانشگاهی کسانی که به مدارج بالای علمی نائل میشوند با سه رویکرد روبرو هستند: دسته اول؛ فقط در صدد گرفتن مدارج بالای علمی هستند ولی هیچ کار علمی و پژوهشی انجام نمیدهند. دسته دوم؛ در علم مشغول فعالیت هستند ولی با علم واقعی سرو کار ندارند و از رسانهها برای مطرح کردن خودشان کمک میگیرند که به آنها “دانشمندان مجازی” میگویند. دسته سوم؛ دانشمندانی که با علم آشنا هستند ولی در فرایندهای معیوبی که میدانند اثربخش نیست فعالیت میکنند. و این دسته همان دسته خطرناک علمی هستند که فرصتهای زیادی از نظر پژوهش و بالندگی علم را از بین میبرند.
وی درباره اینکه چرا شبه علم بهوجود آمد گفت: سه علت عمده در بهوجود آمدن شبه علم دانشگاهی نقش دارد؛ ۱-از بین رفتن مرجعیت علمی ۲- شکاف بین علم و حرفه و ۳- تعدد در تعاریف علم، که منجر به ناپدید شدن تعریف علم واقعی شده است.
دکتر شاهو صبار، سخنران دوم نشست، از شبه علم بهعنوان “جعل علم” یاد کرد و گفت: اساسا شبه علم در کشور ما و سایر کشورهای درحال توسعه حاصل ضعف و جعل در فهم و استدلال است. علم به دلیل اینکه نتیجه یک فرایند مورد مطالعه و تحقیق است، اعتبار دارد. اگر کسی خرافات را هم بخواهد بهکار بگیرد میبایست از دید علمی به آن نگاه کند. ایشان گسترش شبه علم را با جامعه دانشگاهی مرتبط دانست و خاطر نشان کرد: شبه علم حاصل از ضعف مربوط به خارج از محیط دانشگاه است ولی جعل علم به طور مستقیم به جامعه دانشگاهی برمیگردد.
دکتر احسان شاه قاسمی، دبیر علمی نشست نیز در مطلب کوتاهی در تکمیل صحبتهای دکتر صبار عنوان کرد: همه کسانی که مدرک دانشگاهی میگیرند خطرناک نیستند، خطر آن زمانی احساس میشود که با شبه علم اطلاعات وارد گنجینه دانش میشود و این در بین اساتید دانشگاهی بسیار مشاهده شده است.
دکتر بابک داریوش در بخش دوم مناظره خود به چهار عارضه که شبه علم دانشگاهی ایجاد میکند پرداخت و در تقسیمبندی موارد زیر را عنوان کرد:
- تعدد شبه علم دانشگاهی و حجیم شدن آن خود باعث بهوجود آمدن یک حق میشود، به این شکل که هرچه تعداد شبه علم بالا باشد و علم واقعی در سطح پایین قرار بگیرد، مرجعیت علم واقعی کمرنگتر می شود و یک شکاف عمیق را بهوجود میآورد، و در این رابطه هدف از علم هرچه که باشد دیگر محقق نمیشود
- عارضه دیگر این است که شبه علم نگاه کلنگر به مسائل ندارد و مسائل و مشکلاتی که وجود دارد و یا بهوجود خواهد آمد دیگر با دید جزئی مطرح میشوند و اساسا طرح مسئله که در ابتدای هر مقاله علمی و یک پژوهش علمی مطرح میشود از بین میرود. با از بین رفتن طرح مسئله نمیتوان مسائل را به درستی تشخیص داد.
- بزرگ شدن شبه علم دانشگاهی در برابر علم وافعی یک محافظه کاری ایجاد میکند. همانند برخی از انجمنهای علمی واقعی که در انزوا فرو رفته و دیگر فعالیتی ندارند، و در این راستا تبدیل به شبکههایی برای شبه علم میشوند.
- تبدیل شدن شبکههای شبه علم به یک الگوی عمومی در علم، چون به افکار عمومی نزدیکتر هستند. بدین شکل که چون دانشگاهیان بیشتر از آن استفاده میکنند، عموم نیز از دانشگاهیان بهعنوان مرجع و الگو پیروی میکنند و وسعت استفاده از شبه علم بیشتر میشود.
دکتر شاهو صبار در بخش دوم گفت و گوی خود به دستهبندی معضلات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در بروز شبه علم پرداخت و گفت: وقتی یک کشور بر مبنای شبه علم پیش میرود و میلیاردها سرمایه صرف میکند و خروجی ندارد، این به اتلاف منابع و سرمایه میانجامد. مثلا در صنعت خودروسازی که به لحاظ اقتصادی هیچگاه نتوانستیم از علم واقعی بهره بگیریم و به رفع مشکلات کمک کنیم و مرتب سرمایهها را به هدر میدهیم. همچنین ایشان به اوایل شیوع بیماری کووید-۱۹ اشاره کردند که: در آن دوران ما بهدنبال این که آیا حرف دانشمندان درست است یا خیر؟ و آیا علم در اینجا به کمک ما خواهد آمد یا خیر؟ فکر میکردیم، در حالیکه معضلات قابل مشاهده هستند و فهمیدن آنها کار چندان سختی نیست
استادیار مؤسسه پژوهشی شیخ بهائی در پایان نشست به اینکه چگونه دانشگاهیان راه کارهایی برای رهایی از معضل شبه علم عرضه میکنند اشاره کرد و گفت: در گذشته به مکتب “اعتلای” یا “سرهنگ”، که به یک سلسله مراتبی رو به بالا، اعتقاد داشتند. یعنی فرد در هر فعالیتی طی یک مسیر رو به بالا حرکت کند تا به یک جایگاه مرجع برسد. در جامعه ایرانی این حرکت رو به بالا به قاعده سلسله مراتبی، فارغ از حکومت مرکزی در همه اصناف وجود داشته است. انسان در هر جایگاه و موقعیتی یک صعود و نزول را در طول زندگی دارد. ما نباید مرتبه صعودی را از دست بدهیم. وجود شبکههای مجازی هرچند دارای معایب و آسیبهایی هستند ولی میتوان از همین شبکهها به عنوان شبکههای مرجعیت علمی استفاده کرد. وی افزود: از طریق شبکههای مجازی میتوان کرسیهای نقد و بررسی و مناظره را که در آن یکسری مباحث علمی مطرح میشود وارد ادبیات علمی کرد و به فرهنگهای پذیرفتهشده توسط جامعه، به اعتلای جایگاه علم واقعی از دست رفته کمک کرد
این نشست را در آپارات تماشا کنید: