سی امین نشست کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی

سی امین نشست کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دوفضایی‌شدن جهان به مناسبت روز جهانی اینترنت ایمن‌تر با سه سخنران در روز سه‌شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۹۸ در تالار ایران دانشکده مطالعات جهان برگزار شد.

سخنرانان این نشست عبارت بودند از دکتر محمدصادق نصرالهی، عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات، دانشگاه امام صادق (ع)، دکتر احسان شاه‌قاسمی، عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشکده مطالعات اجتماعی، دانشگاه تهران، مجتبی حاجی‌جعفری، پژوهشگر رسانه‌های اجتماعی، دانشگاه تهران.

دکتر نصراللهی با عنوان «فضای مجازی سالم، مفید و ایمن در ایران، از مفهوم‌پردازی تا سیاستگذاری» به تبیین مفهوم گفتمان اینترنت امن و امن‌تر در کشور پرداخت. بدین منظور برخی تفاوت‌ها در مفهوم این گفتمان را در داخل و خارج از ایران نیز ذکر کرد. تعریف این مفهوم در جهان از این قرار است: «ایجاد زیست‌بوم‌های امن و اختصاصی برای گروه‌های هدف آسیب‌پذیر، به‌ویژه کودکان و نوجوانان» با دو راهکار اصلی ممانعت از انتشار محتوا و خدمات ناسالم، و آموزش و ارتقای سواد فضای مجازی.

دکتر نصراللهی پیشینه اینترنت ایمن را در ایران هم‌زمان با رواج آن در سال ۱۳۷۰، با خریداری نرم‌افزار فیلترسازی وب‌سنس عنوان کرد. وی یکی از تفاوت‌ها در مفهوم اینترنت ایمن در ایران با سایر نقاط جهان را غدغه سالم‌سازی فضای مجازی برای تمام اقشار از بدو ورود اینترنت عنوان کرد. سند مادر سیاست ایران در فضای مجازی به سال ۱۳۷۹ و سیاست‌های ابلاغی رهبری در حوزه شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌‌ای و در بندهای ۱، ۲ و ۴ قید شده است.

همچنین، در سال ۱۳۹۰، وزارت ارتباطات: اینترنت پرسرعت پاک؛ راهکاری برای حل معمای توسعه اینترنت در کشور؛ در سال ۱۳۹۳، سازمان تنظیم مقررات: ضوابط صیانت از کودکان و نوجوانان در خدمات تلفن همراه باند پهن؛ در سال ۱۳۹۴، شورای عالی فضای مجازی: مصوبه تعریف و اهداف فضای مجازی سالم، مفید و ایمن؛ در سال ۱۳۹۶، وزارت ارتباطات: طرح حمایت از توسعه خدمات فضای مجازی کودک و نوجوان؛ و در سال ۱۳۹۶، شورای عالی فضای مجازی: سند راهبردی صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را عنوان کرد.

وی نقطه عطف در ورود به اینترنت امن را ورود رسمی شورای عالی فضای مجازی را پیرو مصوبه «توسعه فضای مجازی سالم، مفید و امن» در ۱۰ اسفند ۱۳۹۳ عنوان کرد که دغدغه اصلی آن ایجاد زیست‌بوم‌های سالم برای کاربرانی بود که آسیب‌پذیرند (از جمله کودکان و نوجوانان و افراد سالمند که فراغت بسیار و سواد مجازی اندکی دارند و سالمندان پول نیز دارند)، و تمایل دارند سالم زیست کنند و نیاز به محتوای سالم دارند. بخش‌های این مصوبه عبارت بود از تعریف فضای مجازی سالم، مفید و ایمن (سما)؛ اهداف فضای مجازی سما؛ و نقش شورای عالی فضای مجازی در سما.

بنا به تعریف فضای مجازی سما فضایی است متشکل از شبکه‌های ارتباطی‌ای که در آن محتوا و خدمات مفید در چارچوب مبانی و ارزش‌های اسلام و قوانین و مقررات کشور ارائه می‌شود و کاربران می‌توانند بر اساس ویژگی‌های جمعیتی از جمله سن، جنس، شغل و تحصیلات از محتوا و خدمات مورد نیاز بهره‌مند شوند و تا حد امکان در برابر محتوا و رفتارهای آسیب‌زا محفوظ بمانند.

در این تعریف، علاوه‌ بر قوانین و مقررات، مبانی و ارزش‌های اسلام نیز مهم است؛ مخاطب محور است؛ نگاه حداکثری به مقوله مخاطب دارد؛ و مفیدبودن را فراتر از سالم‌بودن می‌شناسد.

اهداف فضای مجازی سما عبارت است از توسعه فضای مجازی سالم، مفید و ایمن؛ ایجاد و توسعه داوطلبانه، مشارکتی و مدیریت‌پذیر فضای مجازی سالم، مفید و ایمن در جهت تولید و توزیع محتوا و خدمات سالم، مفید و ایمن مورد نیاز؛ و ممانعت از نشر محتوا و خدمات مضر، ناسالم و ناایمن. بنابراین، سما اجباری نیست، و غیرمتمرکز و قابل کنترل و مداخله است.

دکتر نصراللهی نقش مرکز ملی فضای مجازی را در سما چنین برشمرد: مرکز ملی فضای مجازی کشور مکلف است چارچوب اقدامات، ضوابط و معیارهای خدمات و محتوای طرح جامع توسعه مجازی سالم، مفید و ایمن را طراحی و برای تصویب به شورای عالی فضای مجازی کشور عرضه دارد و به‌طور سالانه، چارچوب، ضوابط و معیارهای خدمات و محتوای مربوط به آن را به‌روزرسانی کند و به‌صورت مستمر، گزارش چگونگی پیشرفت این مصوبه را به شورای عالی عرضه دارد.

وی در ادامه به تعریف سه واژه سالم (health)، مفیدبودن (useful)، و ایمن (security) پرداخت. بنا به گفته وی سالم عبارت است از قلمرو غیرفیزیکی‌ای که در ارتباطات اجتماعی برقرارشده در آن ضرر و زیانی برای جسم و فکر و احساس کاربر نداشته باشد. فضای مجازی مفید عبارت است قلمروی غیرفیزیکی که ارتباطات اجتماعی برقرارشده در آن موجب رشد و تعالی انسان می‌شود. این جنبه از سما در گفتمان اینترنت امن‌تر وجود ندارد. و ایمن عبارت است از قلمرو غیرفیزیکی مطمئنی که کاربران را از تهدید و تهاجم مصون نگاه می‌دارد.

با این مقدمه تعریف مفهومی فضای مجازی سما را چنین عنوان کرد: قلمرویی از زندگی غیرفیزیکی که در چارچوب نظام ارزشی و حقوق جامعه، مصون از تهدید و تهاجم فنی و عاری از ضرر و زیان محتوایی است و رشددهنده و تعالی‌بخش کاربران به‌شکل متعادل و متوازن است.

از این منظر ایمنی و سالم‌بودن برابر است با فضای مطمئن؛ و مطمئن و مفیدبودن برابر است با فضای بهتر یا همان فضای مجازی متعالی (سما).

به باور این استاد حوزه ارتباطات، بستر و پیشران چنین اینترنتی شبکه ملی اطلاعات خواهد بود. وی «شهوت جذب حداکثری و فله‌ای مخاطب» را فرهنگ ارائه‌دهندگان خدمات و محتوا عنوان داشت.

وی از دو اصطلاح «تفکیک‌پذیری مخاطب در کلان‌زیست‌بوم‌ها» و «مخاطب‌گزینی خاص‌گرا در کسب‌وکارهای نو» استفاده کرد و احراز هویت در این فضا را بسیار حیاتی دانست.

دکتر شاه‌قاسمی با عنوان «اینترنت امن و خانواده» سخنان خود را نه از منظر سیاسی، بلکه از منظر زندگی خوب عنوان کرد. وی که منتقد جدی استفاده از اینترنت و فضای مجازی بود، باور داشت استفاده از اینترنت را باید به کمترین میزان ممکن رساند. وی اینترنت را برای کودکان و نوجوانان بسیار مضر خواند و افزود: «اگر درست استفاده نشود، برای همه زیانبار خواهد بود.» از نگاه وی اینترنت تخیل را از افراد گرفته است و مغز کسانی را که آن را به‌منزله سرگرمی استفاده کنند پوک خواهد کرد و کودکان را کم‌هوش کرده است. به گفته وی بالاترین درجه هوش، هوش اجتماعی است که کودکان به‌دلیل آنکه با هم بازی نمی‌کنند، تعامل را نمی‌آموزند و مهارت احقاق حق بدون تعارض را کسب نمی‌کنند. وی پشنهاد کرد که استفاده از گوشی شخصی برای کودکان منع شود و صرفاً از گوشی والدین و با حداقل زمان و نیم ساعت در روز اجازه استفاده داده شود. کودکان ذهن بازتر، وقت بیشتر و کنجکاوی بیشتری دارند و زمان بیشتری را در رسانه‌ها سپری می‌کنند که در نتیجه آسیب بیشتری می‌بینند.

به گفته دکتر شاه‌قاسمی زیان دیگر آن به نهاد خانواده است و اعضای خانواده را از هم دور کرد و افراد خانواده با هم صحبت نمی‌کنند. این استاد علوم اجتماعی، سواد رسانه‌‌ای را خیانت نامید. نظر به اینکه هویت افراد در این محیط نامشخص است روابط ناایمنی شکل می‌گیرد که بیشترین آسیب را برای کودکان و نوجوانان دارد. وی انتقاد کرد سیاستگذاری‌ها تا به امروز سیاسی بوده است و سیاستگذاری ایمن تحقق نیافته است. این امر تمدن‌ را از ریشه می‌پوساند.

حاجی‌جعفری با عنوان «سیاستگذاری اینترنت امن در جهان» گونه‌شناسی سیاست‌های جهانی نسبت به اینترنت امن را چنین برشمرد: اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی؛ آموزش و توسعه سواد و مهارت؛ مشاوره و امدادرسانی؛ محتواسازی و توسعه دسترسی به محتوا؛ محدودسازی دسترسی به محتوا و خدمات؛ و مسدودسازی دسترسی به محتوا و خدمات.

وی بر آموزش به کاربران آسیب‌پذیر از جمله کودکان، نوجوانان و جوانان تأکید کرد. وی ضمن انتقاد از نظام آموزشی کشور که در آموزش کاستی داشته است، فعالان پژوهشی و پژوهشگران این حوزه را نیز به کوتاهی در این امر متهم کرد.

حاجی‌جعفری اینترنت و فضای مجازی را واقعیتی خواند که وجود دارد و باید آن را پذیرفت و رسمیت شناخت. سپس، شرایط استفاده سالم از آن را از پایه آموزش داد. وی نیز بر شناسنامه‌دارکردن کاربران و تسهیل دسترسی به اینترنت امن تأکید کرد. این نشست با پرسش و پاسخ به کار خود خاتمه داد