معرفی کتاب سیاست گذاری دولت الکترونیک

جدیدترین کتاب دکتر سعیدرضا عاملی، استاد گروه ارتباطات و مطالعات آمریکا دانشگاه تهران با عنوان «سیاست­گذاری دولت الکترونیک» توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد.

مقدمه

از دهه ۱۹۹۰، با عمومیت یافتن فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطاتی در بدنه دولت­ها، توجه به سیاست­گذاری برای آن گسترش یافته و کشورهای مختلف، به منظور حاکمیت بر عرصه فضای مجازی ملی، برنامه­ها و راهبردهای متعددی تنظیم و اجرا کرده­اند. در جمهوری اسلامی ایران نیز، پس از ورود اینترنت به کشور از اواخر دهه ۱۳۶۰ و اوایل دهه ۱۳۷۰، اقدامات متعددی در عرصه­های گوناگون پیرامون پدیده فضای مجازی و همچنین دولت الکترونیکی صورت گرفته است.

از آنجایی­که مطالعه سیاست­های دولت الکترونیک و تحلیل و ارزیابی آنها در کشورهای مختلف می­تواند افق نگاه به سیاست­گذاری دولت الکترونیک و محورها و ملاحظات این حوزه را وسعت بخشد و در طراحی و پیاده‌سازی نظامی جامع جهت مجازی‌سازی خدمات الکترونیک جمهوری اسلامی و برنامه‌ریزی راهبردی برای پیاده‌سازی جامع دولت الکترونیک به‌معنای موسع دولت مفید باشد، در کتاب «سیاست­گذاری دولت الکترونیک» تلاش شده است تا با شناسایی، دسته‌بندی مبتنی بر الگوی تحلیل نظام‌واره‌ای و تحلیل ابعاد و حوزه‌های سیاست‌گذاری‌های بین‌المللی و ملی موجود، خطوط کلی سیاست‌گذاری پیرامون فضای مجازی و دولت الکترونیک به‌صورت خاص مطرح شود.

لذا کتاب حاضر را می­توان یکی از معدود مطالعات صورت گرفته در حوزه سیاست­گذاری در زمینه دولت الکترونیک دانست که در دو سطح بین­المللی و ملی به ارزیابی راهبردها و برنامه­های این حوزه پرداخته است.

معرفی کتاب

کتاب «سیاست­گذاری دولت الکترونیک» در ۴۸۷ صفحه تنظیم شده و دارای فهرست، سپاسنامه، دیباچه، مقدمه، واژه­نامه، کتابنامه و نمایه است که در سال ۱۳۹۷ توسط انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده است.

 این کتاب را می­توان یکی از آثار برجسته در حوزه سیاست­گذاری در حوزه دولت الکترونیک در کشور دانست که بر اساس نگاه نظام‌وارۀ سه‌سطحی، شامل  1. سطح زیرساخت‌ها، ۲. سطح ساختارها و نهادها و ۳. سطح برنامه‌ها و محتوا، تمامی سطوح و لایه­های این حوزه مطالعاتی را موردتوجه قرار داده است و لذا می­تواند به عنوان کتابی مرجع در حوزه سیاست­گذاری و همچنین سطح آکادمیک و دانشگاهی مورد استفاده قرار گیرد.

در این کتاب، ابتدا مقدمه‌ای در ارتباط با ادبیات نظری و مفهومی سیاست‌گذاری در فضای مجازی و سنخ‌شناسی مدل‌های متأخری چون حکمرانی الکترونیکی مبتنی بر رایانش ابری و یا سیاست‌گذاری و حکمرانی وب‌محور (سیاست‌گذاری و حکمرانی ۱.۰ تا ۵.۰) در جهان دوفضایی شده مطرح شده است. در ادامه، این کتاب به دو بخش «مطالعه مقایسه‌ای دولت الکترونیک در منتخبی از کشورهای جهان؛ سیاست‌ها و قوانین» و «قوانین، سیاست­ها و وضعیت‌شناسی دولت الکترونیک جمهوری اسلامی ایران» تقسیم شده است.

بخش اول کتاب مشتمل بر ۱۳ فصل، متمرکز بر وضعیت‌شناسی سیاست‌­های دولت الکترونیک در برخی از کشورها اعم از چین، مالزی، سنگاپور، سوئد، ترکیه، امارات متحدۀ عربی، ایالات متحده، بریتانیا، کرۀ جنوبی، استرالیا، آلمان، اتریش و هند بر اساس محورهای ۱. وضعیت شاخص‌های فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ ۲. سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های کشور مربوطه در حوزه زیرساخت فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ ۳. سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های کشور مربوطه در حوزه برنامه‌ها و سامانه‌های فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ ۴. سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های کشور مربوطه در حوزه محتوای فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ ۵. وضعیت‌شناسی حوزۀ زیرساخت فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ ۶. وضعیت‌شناسی حوزۀ برنامه­ها و سامانه­های فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ و ۷. وضعیت‌شناسی حوزۀ محتوای فضای مجازی و دولت الکترونیک می­باشد.

در بخش دوم که شامل ۴ فصل است، دولت الکترونیک در جمهوری اسلامی ایران در حوزه­های ۱. سیاست‌های کلان فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ ۲. سیاست‌های قانون و مقررات فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ ۳. سیاست‌های اجرایی مرتبط با فضای مجازی و دولت الکترونیک؛ و ۴. مطالعه موردی وضعیت‌شناسی‌ پیاده‌سازی دولت الکترونیک در ایران» مطالعه شده است.

روش­شناسی مورد استفاده در این کتاب، روش­شناسی ترکیبی است که اولاً مبتنی بر روش تحلیل خوشه‌ای است و ثانیاً در دل تحلیل خوشه‌ای به تحلیل سیاست‌ها، مبتنی بر الگوی تحلیلی « پِستِل» می‌پردازد که این الگو، سیاست‌ها و راهبردهای پیرامون امور را مبتنی بر حوزه‌های سیاسی مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، فناوری، زیست‌محیطی و حقوقی – قانونی تحلیل می‌کند. همچنین در تحلیل نهایی نیز این مطالعه نگاهی به مطالعات طولی و تحلیل طولی دارد. لذا این مطالعه به لحاظ استفاده کاربردی از روش­شناسی ترکیبی می­تواند نمونه مناسبی برای انجام تحقیقات دیگر باشد.

الگوی پیشنهادی: سیاست­گذاری جامع یکپارچه دوفضایی

در بخش نتیجه‌گیری، مؤلف مدل سیاست‌گذاری جامع یکپارچه که دوفضایی است را به عنوان مدل سیاست­گذاری دولت الکترونیک در جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد کرده که بر اساس بدیل داشتن تمامی ظرفیت‌های جهان واقعی در جهان مجازی، تمامی سیاست­ها، راهبردها و برنامه­های عمل در روندهای ترکیبی می­باشد. همچنین مؤلف مطرح می­کند که سیاست‌گذاری در حوزه فضای مجازی، نیازمند اتخاذ نگاهی یکپارچه است و یکپارچه‌سازی افقی و عمومی چه در حوزه‌های موضوعی کارکردی (افقی) و چه در سطوح سیاست‌گذاری (عمومی) باید موردنظر باشد. بر این اساس، خطوط کلی پیشنهادی الگوی یکپارچه سیاست­گذاری دولت دوفضایی شامل موارد زیر است:

• یکپارچه‌سازی سیاست‌های فضای مجازی در حوزه‌های سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوایی و متناسب‌سازی این سیاست‌ها در سطوح سه‌گانۀ فوق با شرایط و وضعیت فضای مجازی ایرانی و کاربران ایرانی در دستگاه‌های گوناگون؛
• تنقیح و بازبینی سیاست‌های موجود پیرامون فضای مجازی در حوزه‌های سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوایی با توجه به پویایی محیط مجازی؛
• آینده‌نگری در تصویب سیاست‌ها و تصمیمات پیرامون فضای مجازی در حوزه‌های سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوایی؛
• بازنگری در قوانین و مقررات فضای مجازی؛
• هماهنگ‌سازی ستادی فعالیت‌های اجرایی پیرامون فضای مجازی و به‌خصوص شبکه‌سازی اجتماعی که در نهادهای گوناگون در حال انجام است؛
• تبیین و شفاف‌سازی مسئولیت‌ها، مأموریت‌ها و وظایف اجرایی هر یک از نهادهای متولی و تعیین مسئولی برای امور به‌خصوص اموری که در حال اجراست؛
• آموزش مبانی و اصول کاربری رسانه‌های نوین، فضای مجازی و به‌خصوص فضاهای شبکه‌سازی مجازی به کاربران نوجوان و جوان؛
• آگاه‌سازی والدین نسبت به کنترل کاربری نوجوانان و جوانان در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و همراه‌سازی والدین با آنها جهت کاهش دامنۀ آسیب‌ها؛
• رصد تحولات آینده ابزارهای مجازی در عرصه‌های گوناگون سرگرمی، آموزش، اطلاع‌رسانی و غیره و فضاسازی بومی این ابزارها برای کاربران ایرانی؛
• توجه به حوزه‌های زیست‌محیطی و سلامت جسمی و روحی در سیاست‌گذاری‌های کلان، تقنینی و اجرایی.

معرفی نویسنده

دکتر سعید رضا عاملی، استاد گروه ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران  و دانشکده مطالعات جهان این دانشگاه، مؤلف کتاب «سیاست­گذاری دولت الکترونیک» است. وی دارای آثار متعددی در حوزه‌های فضای مجازی و ارتباطات بین‌فرهنگی است و مؤلف ۱۸ کتاب به زبان انگلیسی و۳۵ کتاب به زبان فارسی است و همین‌طور مقالات متعددی در سطح داخلی و بین‌المللی منتشر کرده است. همچنین ایشان در سال ۱۳۹۲، به عنوان مؤلف برتر بین‌المللی دانشگاه تهران، در سال ۱۳۹۱، برنده جایزه مرحوم علامه طباطبایی، در سال ۱۳۹۰، رتبه برتر پژوهش فرهنگی سال در حوزه ارتباطات فرهنگی و بین‌المللی، برنده جایزه کتاب فصل و همین‌طور پژوهشگر برجسته طرح‌های کاربردی دانشگاه تهران، در سال ۱۳۸۸، پژوهشگر برتر طرح‌های پژوهشی شهرداری تهران و همچنین پژوهشگر نمونه طرح‌های کاربردی دانشگاه تهران و در سال ۱۳۸۷، به عنوان استاد پیشگام روابط عمومی الکترونیک انتخاب شدند.

دکتر عاملی در آثار خود بر این امر تأکید می‌کند که مهم‌ترین توسعۀ اجتماعی معاصر، «توسعۀ فضای اجتماعی» است که با «دوفضایی شدن جهان» اتفاق افتاده و به دنبال خود، ظرفیت جدیدی را به جهان واقعی یا جهان اول اضافه کرده است که از آن به عنوان فضای مجازی یا جهان دوم تعبیر می‌شود. لذا مؤلف، «پارادایم دوجهانی شدن‌ها دوفضایی شدن‌ جهان» را به عنوان پارادایم مسلط دورۀ معاصر می‌داند. درحقیقت، برای نخستین بار «پارادایم دوجهانی شدن‌ها و دوفضایی شدن جهان» توسط عاملی (۱۳۸۲الف) در مقاله‌ای با عنوان «دوجهانی شدن‌ها و آینده جهان» در کتاب ماه علوم اجتماعی مطرح شد و تلاش شد تا با ارائه تصویری پارادایمی، تغییر در واقعیت‌های جهان امروز که منجر به ظهور «واقعیت مجازی» در کنار «واقعیت فیزیکی» و یا به عبارتی، «دوواقعیتی شدن جهان» شده است، تبیین شود. همین‌طور در همین سال، مقاله دیگری با عنوان «دوجهانی شدن‌ها و جامعه جهانی اضطراب» (عاملی، ۱۳۸۲ب) در فصلنامه نامه علوم اجتماعی به چاپ رسید که به نوعی آسیب شناسی توجه داشت که در بستر جهان دوفضایی شده، آسیب‌های جدید را بررسی می‌کرد. پس از آن نیز، آثار و تألیفات متعددی از وی منتشر شده و مؤلف مسائل مختلفی را بر اساس این پارادایم تبیین کرده است.