برگزاری سمینار سواد رسانه ای

سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی: پرورش اعتماد برای سواد رسانه‌‌ای و اطلاعاتی، به مناسبت هفته جهانی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در روز دوشنبه ۲ آبان ۱۴۰۱، به‌همت کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ: دو فضایی‌شدن جهان، به‌دو صورت حضوری و مجازی در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد.

دکتر سعیدرضا عاملی، استاد ارتباطات دانشگاه تهران، رئیس مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی، رئیس کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ: دو فضایی‌شدن جهان، و دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، سخنران کلیدی این سمینار با عنوان «متاورس به‌عنوان فناوری نزدیک‌شدن فضای مجازی به فضای فیزیکی: مسئله اعتبار و اعتماد» بود.

این پنجمین سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی بود که «کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دوفضایی‌شدن جهان» در کانون ارتباطات بین‌المللی برای طرح دیدگاه‌ها و نظرات ترتیب داده است.

به گفته دکتر عاملی، از سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در ظرفیت جدید تعبیر به «سواد مجازی» به‌جای «سواد رسانه‌ای» شده است. سواد مجازی از آن منظر رجحان دارد که وارد فضای دوم شده‌ایم و این فضا بسیاری از عرصه‌های زندگی را دربرگرفته است، اعم از نظام اقتصادی و بانکداری که کسب‌وکاری در حدود ۷ تریلیون دلار را در عرصه اقتصادی در فضای مجازی شکل داده است. دولت‌ها نیز در عرضه خدمات با یکدیگر در رقابت‌اند تا بتوانند خدمات عمومی و شهروندی را از مسیر فضای الکترونیکی عرضه دارند. حتی برخی دولت‌ها نظیر دولت کره تا سال ۲۰۱۰، مراجعه به دوایر دولتی را به صفر رسانده‌اند.

رئیس مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی در بیان اهمیت شناخت این فضا و سواد پیچیده لازم برای این فضا خاطر نشان کرد: «در چنین فضای پرتراکمی، بی‌تردید نخستین نکته توجه به «سواد» است تا بتوان شناخت درستی از این محیط کسب کرد، در غیر این صورت، دچار سردرگمی و گرفتاری خواهیم شد.»

از طرفی، امکان تحلیل، ارزیابی، روندشناسی و مهندسی داده‌ها، هشتک‌ها، محتواهای رسانه‌ای و استفاده از صنعت داده‌کاوی و ردیابیِ جای پای رفتار کاربران در فضای مجازی فراهم آمده است، و شخصی‌سازی رفتار با کاربر و داده‌سازی صورت می‌گیرد. دکتر عاملی بر واژه «داده‌سازی» تأکید ویژه‌ای کرد. وی به بحران اخیر اشاره داشت و افزود: «هشتاد درصد هشتک‌های تولیدشده با مهندسی‌ داده‌ای و توسط ربات‌ها ساخته ‌شده بود و با نرم‌افزارهای موجود قابل‌ارزیابی است.»

به گفته رئیس کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی، نکته دیگر و معرف اهمیت سواد در فضای مجازی، انحصارهای بزرگ در سکوهای جهانی است. امروز از ۱۰ شرکت بزرگ دنیا و دارای ارزش سرمایه، ۹ شرکت در حوزه اطلاعات و ارتباطات است. نخستین آن آمازون و اهم آن گوگل، یوتیوپ، توییتر، فیس‌بوک و متاست. به‌دلیل تسهیلات این شرکت‌های بزرگ، افراد ترجیح می‌دهند در سکوی این شرکت‌های بزرگ با فراگیری جهانی باشند تا در سکوی شرکت‌های کوچک، با فراگیری محلی و منطقه‌ای. لذا، این جریان غیرمرکزی‌کردن تولید داده و ایجاد انگیزه در حوزه ورود داده این حوزه را بزرگ‌تر می‌کند. دکتر عاملی به کتاب خود در سال ۱۳۸۹ با عنوان استعمار سوم، استعمار مجازی اشاره کرد. به بیان وی، استعمار اول جغرافیاگشایی و استعمار دوم عقب‌نشینی از جغرافیا و تسخیر فرهنگ‌های جهان بود. ازآنجاکه کاربر کنشگر محسوب می‌شود و نشر و بازنشر، تولید و تشکیل گروه، انجام می‌دهد و تعامل‌های بزرگ و ماژولار طراحی می‌کند، در استعمار مجازی، کاربر به‌سمت استعمار کشیده می‌شود و داده‌های تولیدی وی به‌روش استعماری مورد بهره‌گیری قرار می‌گیرد. راه رهیدن از سیطره استعماری فضای مجازی شناخت است. مجموعه شناخت‌ها درباره ماهیت اینترنت، شبکه‌ای‌بودن، ماژولار و رقومی‌بودن آن، هم در نحوه استفاده و هم در مسائل مرتبط با این محیط، مستلزم داشتن سواد مجازی است و اهمیت آن را نشان می‌دهد.

نکته دیگر سخنان این استاد ارتباطات به فناوری اختصاص داشت و افزود: «فناوری صرفاً فن یا ابزار نیست. فناوری مجموعه‌ای است از دانش، فرهنگ، نظام حقوقی و ابزار. فرهنگ زیستن به‌خصوص در فناوری به‌لحظه و فراگیر اینترنت، اهمیت بیشتر قائل است، چراکه ادغام فرهنگی و اجتماعی شکل می‌گیرد. در سیاست‌های ارزشی گوگل، فیس‌بوک، یوتیوپ و توییتر، از محیط بازبودگی لیبرال صحبت شده و در طراحی فناوری دیده شده است.»

دکتر عاملی افزود: «سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای هم ناظر بر سواد فناوری است و هم ناظر بر سواد محتوای فناوری و هم ناظر بر سواد خدمات فناوری است. بدون این شناخت، در گرداب خود فناوری، محتوای فناوری و خدمات فناوری غرق خواهد شد.» وی اعتیاد به تلفن همراه و بازی‌های کامپیوتری را مثال زد، به‌طوری‌که کلینیک‌های ترک اعتیاد به فناوری تأسیس شده است.

دکتر عاملی ادامه داد: «اگر سواد را توانایی رمزگشایی پدیده‌های ناشناخته تعریف کنیم، فضای رسانه‌ای و فضای ارتباطات و اطلاعات نیز به سواد رمزگشایی این محیط نیازمند است.» در ادامه، سه سطح سواد را چنین برشمرد: سواد عمومی (شامل پنج سطح سواد اطلاعاتی، سواد ارتباطی، سواد مهارتی، سواد حقوقی و سواد تحلیلی)، سواد اختصاصی، و سواد تخصصی. 

سواد اطلاعاتی (نوع، ماهیت، تشخیص مفید و غیرمفیدبودن/ درست و نادرست‌بودن، اعتبار منبع اطلاعات)، سواد ارتباطی (نامعین‌بودن محیط ارتباطی و تشخیص ارتباط‌گران و ارتباط‌گیران و تشخیص مناسب‌بودن محتوا برای سنین مختلف، به‌خصوص کودکان)، سواد مهارتی (دانش استفاده از انواع نرم‌افزارهای مدیریت محیط داده‌ای، تنظیم‌گری شخصی برای چگونگی استفاده از داده‌ها) و سواد حقوقی (حقوق مدنی؛ جرایم مالی و کیفری؛ جرایم جزایی) به سطح سواد تحلیلی می‌رسد و فرد توانایی تشخیص می‌یابد تا دریابد کدام خدمات مفید و کدام خدمات غیرمفید است. گروه‌های سنی مختلف در محیطی که ۲ درصد محتوای آن هرزه‌نگاری است باید برای تشخیص به سطح سواد تحلیلی در فضای مجازی رسیده باشند، در غیر این صورت نمی‌توانند از ۹۸ درصد دیگر بهره‌مند شوند و در دام آن ۲ درصد گرفتار می‌مانند؛ از جمله بازی‌های مرگباری که بستر بازی‌های کامپیوتری شکل می‌گیرد. دکتر عاملی در کتاب دیگر خود باعنوان دوفضایی‌شدن بازی‌ها به این مهم پرداخته است. خصوصیات بازی‌های پرطرفدار در این کتاب تحلیل محیطی شده است.

دبیر شورای انقلاب فرهنگی درباره اهمیت سواد مهارتی، به ضعف موجود در کشور اشاره کرد که اینترنت کودک در اختیار نوجوانان قرار نگرفت. برپایه تعریف بین‌المللی کودک طیف سنی از بدو تولد تا ۱۸ سالگی را شامل می‌شود. نرم‌افزارهای مشخصی برای استفاده کودکان از اینترنت وجود دارد و دسترسی کودک متناسب با شرایط سنی محقق می‌‌شود. متأسفانه در دوره کرونا، دانش‌آموزان ۲۸ ماه در مقاطع دبستان تا متوسطه اول و دوم در محیط اینترنت و شاد تحصیل کردند، درحالی‌که اینترنت باز بود و مطالب نامناسب، خشن و تخریب‌کننده حتی با جستجوی واژگان‌های معمولی در معرض دید دانش‌آموزان قرار داشت.

درباره اهمیت سواد حقوقی نیز گفت: «سالیانه بیش از ۸۶ تریلیون و روزانه ۳۰۰ میلیارد رایانامه ارسال می‌شود که مستلزم چارچوب حقوقی است. فضایی که در اختیار ۶ میلیارد جمعیت جهان است به نظام حقوقی دقیقی نیازمند است. در نظام حقوقی ما، قاعده لاضرر و لاضرار فی‌السلام وجود دارد. در راهنمایی و رانندگی در چهارراه‌هایی که تراکم وجود ندارد، چراغ قرمز نصب نمی‌شود، ولی در فضاهایی که تراکم تردد جمعیت و خودرو زیاد است نصب چراغ قرمز ضروری است.»

سطح دوم سواد، سواد اختصاصی- به‌منزله سواد به قانون اساسی کشور، فرهنگ ملی، سبک زندگی در چارچوب دولت‌ـ‌ملت- مانع بروز نگرانی‌ در فرد می‌شود و فرد به‌سمت زندگی اختصاصی در محیط اینترنت پیش می‌رود.

به‌گفته دکتر عاملی، محیط مجازی در حال شکل‌گرفتن لایه‌های ملی در سطح جهانی است. کشورها به این سمت پیش می‌روند که در چارچوب قوانین ملی خود، محیط دوم خود را طراحی کنند. هرچه خدمات در محیط دوم جاذبه بیشتری داشته باشد، عضویت بیشتری نیز شکل می‌گیرد.

سطح سوم سواد، سواد تخصصی، متناسب با تخصص‌ها ابعاد می‌یابد. برای مثال، در صنعت، تمامی مهندسی‌ها باید به‌سمت صنعت۴ (صنعت فیزیک‌ـ‌مجازی‌ـ‌سایبری) ‌حرکت کند؛ یا در پزشکی، پزشکی از راه دور.

به گفته این استاد علوم ارتباطات، سواد صرفاً توانایی خواندن و نوشتن نیست، بلکه علم است. شاید بهتر باشد به‌جای واژه «سواد» در این مفهوم از واژه «دانش» استفاده کنیم.

وی افزود: «باتوجه به تصویری‌شدن محتوای مجازی (۸۰ درصد محتوا در فضای مجازی، شامل فیلم و نگاشت‌های اطلاعاتی) و خدمات عرضه‌شده در این محیط، ما با تصویری‌شدن، داده‌ای‌شدن، الگوریتمی‌شدن اطلاعات و واقعی‌شدن داده‌های مجازی (در متاورس) مواجه شده‌ایم. محیط مجازی در حال پیش‌روی به‌سمت کسب اجزای فیزیکی و طبیعی است.» دکتر عاملی این سیر تطور را بزرگ خواند و افزود: «در مسیر الگوریتمی‌شدن داده، الگوریتم موجودی زنده است دارای رفت، فرایند، بازخورد و بازگشت که در برابر رفتار مخاطب واکنش نشان می‌دهد و تعامل افقی و عمودی دارد. لذا، محیط به فناوری زنده و انسانی بدل شده است. محصول تکامل یافته این فناوری انسانی متاورس است.»

وی متاورس را چنین تعریف کرد: «طبیعی‌سازی و فیزیکی‌سازی امر مجازی» و ادامه داد: «فیس‌بوک با داشتن بیش از ۳ میلیارد کاربر با سرمایه‌گذاری ۲۲ میلیارد دلاری در محیط متا، دو دلیل را برای حرکت به‌سمت متا برشمرده است: یکی، ساختن محیطی طبیعی، و دوم، درگیرکردن احساس. اینترنت از اساس کاربرپسند طراحی شده است و کاربر به‌طور خودراهبر مسیر خود را در اینترنت می‌یابد. محیط متا در تحقق این دو خصیصه طراحی شده است. متاورس عبارت است از نزدیک‌شدن جهان مجازی به جهان فیزیکی. ابزارهایی چند بعدی در متاورس استفاده می‌شود؛ هم برای تقویت حس لامسه و هم برای تقویت حس بویایی؛ کنشگری واقعی و انسانی؛ و گسترش عرصه عرضه خدمات الکترونیکی.»

به گفته دکتر عاملی، متا به‌سمت منطق وب۵ پیش رفت. وب۱ وب اطلاعات، وب۲ وب تعاملی، وب۳ وب هوشمند بود. در وب۵ وب صحبت از یکپارچگی است. وب یکپارچه یعنی عدم‌تفاوت بین فیزیک و مجاز، به‌طوری که فرد احساس کند کاملاً با امری فیزیکی مواجه است. در دکترین متاورس، وب۳ واکنشی به وب۲ و به‌ویژه زیست‌بوم‌های باغ محصور دنبال شده است؛ یعنی، دنیای خود و حوزه علاقه خود را ساختن، محیط بومی برای فرد ایجاد کردن.

متاورس پدیده جدیدی نیست، از این‌رو که هدست‌های پایه‌گذار متاورس، در قالب واقعیت مجازی گسترده شده است که می‌توان به‌طور سه‌بعدی احساس در محیط‌بودن را داشت، و سال‌هاست که وجود دارد و در منطق سینما هم استفاده شده است.

از سویی متاورس، از حیث نظیرسازی پدیده جدیدی محسوب می‌شود. محیط بتای شکل‌گرفته در متاورس لزوماً ممکن است با خود فرد منطبق نباشد. محیط‌های متاورس شکل‌گرفته بیشتر در محیط بازی‌ها قدرتمند است: ربات‌ها در شکل‌وشمایلی نزدیک به انسان رفتار می‌کنند. به پیش‌بینی دکتر عاملی، متاورس با این منطق با شکست مواجه خواهد شد، همان‌طورکه سکندلایف شکست خورد. سکندلایف نیز به‌سمت شبیه‌سازی‌های رباتیک رفت و حتی از اسامی‌ای متفاوت با اسامی موجود در جهان استفاده کرد ولی نتوانست حس ادامه‌یافتن را در فرد ایجاد کند. در منطق متاورس، مشابه منطق زنجیره بلاکی، در سازوکاری رمزنویسی می‌شود که دارای قطعیت است و ایجاد اعتبار می‌کند؛ یعنی زنجیره‌ای از گره‌ها را برای خلق ارزش به‌هم متصل می‌کند. ان‌اف‌تی (nonchargeable token) محیطی است غیرقابل تغییر. چهرک‌ (آواتار)هایی که در قالب ان‌اف‌تی نوشته می‌شود و بروز می‌یابد صرفاً نمی‌تواند امری خیالی و آرمانی باشد و رمزی‌شده نباشد. دوقلوهای آنالوگ‌ـ‌‌دیجیتال در این محیط شکل می‌گیرد. بومیان دیجیتال در محیط متاورس به‌وجود می‌آید و هم‌زیستی واقعیت فیزیکی و مجازی دوفضایی‌شدن حس (حس فیزیکی و حس مجازی) تحقق می‌یابد؛ مثل پرو مجازی لباس و کفش.

دکتر عاملی درباره کسب‌وکارهای متاورس گفت: «فرصت بازار ۸۰۰ میلیارد دلاری و به بیان برخی منابع دیگر ۱ تریلیون دلاری در جهان شکل گرفته و روزبه‌روز در حال گسترش است. برخی از سکوهای مهم خدمات اطلاعاتی در حال حرکت به‌سمت متاورس هستند. دایره قلمرو آن آگهی‌های تبلیغاتی، بازی‌های واقعیت مجازی، سرگرمی‌های زنده برخط، بازی‌های نرم‌افزای، و خدمات الکترونیکی دولت را شامل می‌شود، با تقویت حس حضور و نزدیک‌شدن به ماهیت فیزیکی. ابعاد حقوقی متاورس با هدف تأمین اعتبار و اعتماد، با کلید سواد مجازی در مواجهه جامعه با آن، طراحی شده است. متاورس محرمانگی داده و حفاظت از داده را در محیط خود تأمین می‌کند. مالکیت داده و احراز هویت داده را با همان ماهیت ان‌اف‌تی و زنجیره بلاکی شکل می‌دهد.»

به‌گفته دکتر عاملی با توجه به شکل‌گیری متاورس در کنار مالکیت جغرافیایی کشورها، نظام حقوقی مالکیت و خرید و فروش و مالیات (پرداخت‌کننده و دریافت‌کننده، با یا بدون فیلترشکن)، نظام حقوقی مشخص و حکمرانی برپایه نظام مالی هنوز تدوین نشده است.

دبیر شورای انقلاب فرهنگی در جمع‌بندی سخنان گفت: «فناوری تبدیل به فرهنگ شده و وارد حوزه دولت‌ها‌ـ‌‌ملت‌ها شده است. فناوری در عرصه‌ای، ورود متعارض با قوانین ملی کشورها یافته است. در فضای فناوری‌شده جدید، اسلام نقشی کانونی در خلق تمدن نوین اسلامی جهانی داراست. نظام حکمرانی مبتنی‌ بر ارزش‌های اسلامی در محیط مجازی در راهبری این محیط و هدایت آن به‌سمت مدنیت جدید با هدف نهادینه‌کردن عدالت، اخلاق و احترام به دیگری، احترام به حقوق دیگران تعریف‌پذیر است. فناوری‌های جدید به باور من، با بعد جهانی اسلام به‌عنوان تمدن نوین اسلامی انطباق دارد. تمدن در چارچوب جغرافیایی محدود نمی‌شود، تمدن در جغرافیا بروز می‌یابد، ولی محدود به جغرافیا نیست، و بستر جهانی دارد. تمدن نوین اسلامی در محیط مجازی دارای ظرفیت بروز جهانی و محیط مجازی ظرفی است برای موقعیت‌یابی همه کاربران جهان، کنشگری همه ارتباط‌گران جهان، استقلال‌گرایی در عین با جمع‌بودن محیط مجازی است و بلوغ جدیدی را در محیط پدید می‌آورد. ازجمله مشخصه‌های دوران ظهور حضرت مهدی (عج‌الله)، حاکم‌شدن عقلانیت محض در جهان است. در روایت آمده است که اگر علم ۷۰ جزء داشته باشد، تا زمان ظهور حضرت مهدی (عج‌الله) تنها دو جزء آن بروز یافته است. جهان پس از ظهور، جهانی دانش مبنا و دانش محور، با عقلانیت فراگیر است. لذا، تعارض اجتماعی در این دوران وجود ندارد و افراد با عقلانیت ارتباطی با یکدیگر مواجه می‌شوند و پذیرش رفتار پیدا می‌کنند. اخلاق بر جامعه و امنیت حاکم می‌شود. بستر جهانی اینترنت با این قابلیت متکی بر فرد و بر جمع، امکان شکل‌گیری گروه، زندگی افراد هم‌سنخیت در کنار هم، احترام به مردم و ایجاد نظام جدید با رعایت حقوق فردی و اجتماعی و به‌منزله به حساب آوردن اعضای خانواده ملی و منطقه‌ای و جهانی فراهم خواهد شد. این موارد شعار نیست، بلکه قابلیت‌هایی است که با بلوغ انسان فراهم می‌شود. فناوری مرحله به مرحله در حال اوج گرفتن به‌سوی بلوغ فکری انسان‌هاست.»

دکتر عاملی از دکتر محمد سمیعی، رئیس دانشکده مطالعات جهان، برای فراهم‌کردن امکانات برگزاری این سمینار، همچنین از دکتر متکان، دبیرکل محترم کمیسیون ملی یونسکو در ایران، برای حضور در این مراسم تقدیر کرد.

هدف از برگزاری سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی بررسی مفهوم سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در خدمت منافع مردم بود و به چگونگی نقش آن در بهبود سطح اطلاعات، مشارکت، و توانمندسازی همگان اشاره داشت. تلاش بر این بود که با بررسی این مسائل، گامی در راستای دستیابی به نظام اطلاعاتی آزاد و کثرت‌گرا، ترویج توسعه پایدار، مشمولیت، برابری، گفتگوی بین فرهنگی، و پاسداری از دموکراسی برداشته شود.

محورهای این همایش به شرح زیر بود:

• اطلاعات نادرست، پروپاگاندا، و سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی
• نقش سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در عدم استفاده از رسانه اجتماعی برای قطبی‌کردن جامعه
• سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، انتخابات، حکومتداری خوب
• سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در زمان بحران (مثل پاندمی) و جنگ (مثل فلسطین، یمن، سوریه، افغانستان)
• نقش رسانه اجتماعی در ترویج صلح و دسترسی به اطلاعات
• استفاده از رسانه، اطلاعات، و فناوری در پیشبرد توسعه سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در بین افراد جامعه
• سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی و عدالت اجتماعی
• سیاست‌های سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی
• آموزش مدرس
• سواد اطلاعاتی، کتابخانه‌ها، و سپهر عمومی
• نظریه‌های سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی
• جوانان و خبر
• سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی و آزادی بیان
• نقش سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در حریم خصوصی و حفاظت از داده‌های شخصی
• آینده سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی: نوآوری، بهترین شیوه‌ها، چالش‌ها، و گام‌های پیش رو
• نوآوری، ابزارها، و بهترین فناوری روز مانند هوش مصنوعی و آینده سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی

حامیان معنوی این سمینار به قرار زیر بود:

حامیان داخلی: مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی، کمیسیون ملی یونسکو، انجمن ایرانی مطالعات جهان، کرسی یونسکو در آموزش و یادگیری الکترونیکی، کرسی حقوق بشر صلح و دموکراسی یونسکو، انجمن علمی مطالعات صلح ایران، سیویلیکا.

حامیان بین‌المللی: اتحاد سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی یونسکو، شبکه کرسی‌های یونسکو در ارتباطات، مرکز علم آزاد، مندلی، انجمن بین‌المللی ارتباطات سلامت، اخبار بخش غیرانتفاعی، علوم انسانی مشترک.

در این سمینار دو نشست تخصصی به دو زبان فارسی و انگلیسی به شرح زیر برگزار شد.

نشست (۱): فارسی

نشست (۲): انگلیسی

فیلم بخش فارسی سمینار در:

فیلم بخش انگلیسی سمینار در:

منبع:

روابط بین المللی دانشکده مطالعات جهان