“صیانت از محتوای فارسی در فضای مجازی”
بیست و هشتمین جلسه کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ: دوفضایی شدن جهان، روز سه شنبه ۱ بهمن ماه ۹۸، با عنوان:” “صیانت از محتوای فارسی در فضای مجازی”، با حضور آقای مهندس سید جمال هادیان طبائی زواره، رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت ارتباطات، در تالار ایران دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد.
فارسی از کجا آمده؟
- زبان فارسی در طول قریب به سه هزاره به تفریق و تدریج شکل گرفته و به دست ما رسیده و در دوره اسلامی با فراز و فرودهایی پروریده شده است.
- در سده‌های ابتدایی زبان فارسی ادامه زبان پهلوی بود و در میان عامه مردم به عنوان زبان سخن گفتن استفاده می‌شد و کمتر در تالیف و تصنیف متن‌های علمی کاربرد داشت.
- توسعه دانش در ایران از نیمه قرن دوم به تدریج آغاز شد. در این زمان زبان فارسی بیشتر برای سخن گفتن روزمره و تولید شعر و داستان به کار می‌رفت یعنی ادبیات فارسی به شکلی که ما امروز بدان می‌بالیم در آغاز راه خویش و زبان دوم جهان اسلام بود و زبان عربی تا چند قرن به عنوان زبان علم و زبان دیوانی کاربرد داشت.
در مسیر بر آن چه گذشته؟
- زبان فارسی به تدریج و در دوره اسلامی در کنار قرآن و معارف اسلامی از نظر ساختاری، رسم‌الخط و لغت غنی‌تر شد.
- در قرن سوم و چهارم دانشمندان ایرانی پذیرفتند که متون علمی را هم به فارسی هم بنویسند. ابوریحان بیرونی(التفهیم)، بوعلی سینا(دانشنامه علایی)، و فخر رازی(جامع‌العلوم) برخی از یافته‌های علمی خود را به فارسی نوشتند و این راه برای دیگر دانشمندان باز کردند.
- با ظهور و بروز شاعرانی چون رودکی، فردوسی و کسایی مروزی و شروع ترجمه آثاری مثل کلیله و دمنه، زبان فارسی وارد عرصه جدیدی شد و بر سرعت غنای فارسی افزوده شد.
- آرایه‌های ادبی به تدریج در ساحت شعر و نثر شکل گرفت. ابتدا آرایه‌هایی ساده‌تری چون چون تلمیح و کنایه و ارسال‌المثل و به تدریج سجع، جناس، تضاد، مراعات نظیر، واج‌آرایی و هم‌صدایی و تلاش برای غنای محتوایی و شکلی زبان شعر.
چگونه تغییر یافته؟
- ورود برخی از واژه‌ها و ساخت‌های غیرفارسی از سرزمین‌های همجوار
- متروک شدن برخی از واژه‌ها، ترکیب‌ها، مثل‌ها و کنایه‌ها در طول زمان و ورود واژه‌ها و ترکیب‌ها و ساخت‌های تازه
- ورود واژه‌های بیگانه و ساخت‌های نادرست(گرته برداری) در طول نهضت ترجمه آثار دیگر زبان‌ها به زبان فارسی و افزایش مراودات بین‌المللی در قرون اخیر.
- ورود واژه‌های پیشنهادی فرهنگستان از سال ۱۳۲۰ به بعد در طول سه دوره حیات فرهنگستان
- زبان فارسی همواره در حال تغییر و تحول بوده است و این به معنای استحاله شدن نیست بلکه به معنای زنده بودن و پویایی زبان است.
چگونه به فضای مجازی آمد؟
- از بیش از دو دهه پیش و بدون آمادگی با سرعت پرت شدیم در فضای سایبر؛ یعنی تغییر و تحولاتی که چند دهه و گاه چند سده طول می‌کشید حالا به سرعت و در طول دو دهه انجام گرفت و ما از بسیاری از به روزسانی‌های ضروری جا ماندیم.
- هنوز فرآیند فرهنگ‌نویسی در زبان فارسی کامل نشده بود.
- هنوز فرهنگستان بر ساختارهای فکری و سازوکارهای سنجش زبان در میان توده‌های مسلط نبود و هنوز هم نیست.
- هنوز تکلیفمان با حوزه ویرایش و نگارش و رسم‌الخط به طور دقیق مشخص نبود و هنوز هم نیست.
- در چنین شرایطی پرت شدیم در یک محیط لایتنهاهی در حالی که چنین فضایی را به خوبی نمی شناختیم، قواعد حضور و تنفس در آن را تدوین نکرده بودیم، برای آموزش عمومی گامی بر نداشته بودیم و چارچوب‌های نظارتی دقیق و واحدی هم نداشتیم.
کجا ایستاده؟
- براساس گزارش مارس سال ۲۰۱۸ زبان فارسی دهمین زبان پرکاربرد در وب‌گاه‌هاست.
- در حال حاضر ۱/۸ درصد از تمام وب‌گاه‌های دنیا به زبان فارسی است که نسبت به سال ۲۰۱۱ بیش از سه برابر شده است.
- رشد زبان فارسی اکنون دو رتبه بالاتر از زبان ترکی و ۶ رتبه بالاتر از زبان عربی است و محبوب‌ترین زبان منطقه غرب آسیا و خاورمیانه در شبکه جهانی وب محسوب می‌شود.
فضای مجازی برایش چه کرد؟
- عمومی و کاربردی شدن ادبیات فارسی
- بیرون آمدن شعر و نثر فاخر فارسی از کنج و کنار کتابخانه‌ها و پستوخانه‌ها
- گسترش آفرینش‌های ادبی (شعر و ترانه و نثر ادبی)
- بروز و ظهور گونه‌های نوین ادبی که تولید آنها در غیرفضای سایبر ممکن نبود چون: وب‌نوشت‌ها، شعر دیجیتالی، داستان‌های مینی‌مالیستی، ابرداستان‌های تو در تو که خط داستانی آن با علایق مخاطب شکل می‌گیرد.
- سهل شدن جستجوی شعر و نثر فاخر فارسی و پدیدآورندگان آن
- آفرینش و انتشار کتاب‌های مکتوب، صوتی و تصویری دیجیتالی در فضای سایبر
- ارتباط و تبادل‌نظر سهل و سریع پدیدآورندگان، استادان و کارشناسان و اطلاع از تازه‌ترین پژوهش‌ها، مقالات و یافته‌های علمی، یادداشت‌ها و و پایان‌نامه‌ها.
دشواریها در این فضا؟ مدیریتی و فنی
- ویژگی‌های خاص زبان فارسی موجب پیچیده شدن پردازش و سایر فعالیت‌های توسعه‌ای خط و زبان می‌شود.
- کمبود کمی و کیفی داده‌ها، ابزارهای پایه، محتواهای زبانی و استانداردها
- نبود یک متولی که همه یا اکثریت ذی‌نفعان در حوزه خط و زبان فارسی در فضای مجازی بر صلاحیت آن اجتماع داشته باشند.
- کمبود منابع انسانی متخصص در حوزه زبانشناسی رایانشی (تنها سه دانشگاه تهران، شریف و شیراز با جذب سالیانه ۲۴ دانشجو در کشور فعال هستند.)
دشواریها در این فضا؟ محتوایی
- رعایت نشدن حقوق مالکیت معنوی و افزایش سرقت‌های ادبی
- مخلوط شدن سره و ناسره و تشخیص دشوار آثار فاخر از آثار عامی
- امکان تولید و انتشار سریع و انبوه آثار نازل
- حضور انبوه مدعیان شعر و شاعری و نقد ادبی
- نهادینه شدن سریع اشتباهات رسم‌الخطی، نگارشی و ویرایشی
- کاربرد فراوان اصطلاحات بیگانه
- حضور انبوه اکانت‌های فیک در شبکه‌های اجتماعی که به هیچ نمطی پایبند نیستند.
- کاربرد واژه‌ها، عبار‌ت‌ها، داستانک‌ها یا لطیفه‌های خارج از نزاکت به ویژه در شبکه‌های اجتماعی
باید نگران باشیم؟
- قطعاً باید نگران باشیم اما نباید در نگرانی غلو کنیم.
- زبان همواره در حال تغییر و تحول و تکامل است.
- به وجود آمدن گونه‌های تازه‌ای از زبان اسلنگ نشانه تغییر و تحول است نه بدعت و خسارت
- باید آموزش‌های حداقلی صیانت از محتوای فارسی را در همه نهادهای آموزشی در نظر بگیریم.
فضای مجازی را نفی کنیم؟
- هرگز یک خیر کثیر را برای یک شر قلیل تعطیل نمی‌کنند بلکه باید برای رفع شر قلیل راه پیدا کرد.
- خدمات فراوان فضای مجازی به زبان و خط فارسی را هرگز نمی‌توان در برابر ملاحظات آن نادیده گرفت یا نفی کرد.
چه باید بکنیم؟ بخش فناوری و پردازش
پردازش زبان به عنوان یک نیاز ملی با دو هدف ضرورت دارد:
۱- حفظ و ارتقاء خط و زبان در فضای مجازی
۲- تولید، مدیریت و به کارگیری محتوا
فعال‌تر شدن نهادهای علمی و نظارتی برای توسعه سامانه‌های مفید و کاربردی
توسعه موتورهای جست‌و‌جوی فارسی
توسعه فرهنگ‌نامه‌ها در فضای مجازی
توسعه سامانه‌های ترجمه
توسعه سامانه‌های ویرایش
توسعه سامانه‌های بازی‌آفرینی(گیمیفیکیشن) برای آموزش
توسعه سامانه‌های نویسه‌خوان (OCR) و تشخیص دست‌نوشته
توسعه سامانه‌های پرسش و پاسخ خودکار
توسعه سامانه‌های تحلیلگر فضای مجازی
چه باید بکنیم؟ بخش محتوا
- راه اندازی نهضت تولید محتوا در فضای مجازی(مکتوب، صوت، وبسری، فیلم و بازی)
- فعال‌تر شدن نهادهای علمی و نظارتی چون فرهنگستان، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها همراه با همگرایی و قبول مرجعیت واحد برای برنامه‌ریزی و اجرای آموزش‌های لازم
- تدوین شیوه‌نامه‌های ویرایشی و نگارشی اختصاصی برای ناشران الکترونیک و رسانه‌ها
- تدوین قواعد حقوقی و مالکیت فکری در فضای مجازی همگام با دنیا
- آموزش‌های رسم‌الخط، ویرایش و نگارش برای همه اقشار با شیوه‌های نوین در حد لازم
- استانداردسازی حروف و رسم‌الخط برای استفاده در فضای مجازی و ابزارهای الکترونیکی
چگونه ازش صیانت کنیم؟
کوتاه‌نویسی: از ویژگی‌های فضای مجازی حضور کاربران عجول و کم‌حوصله است که بیشتر پی‌جوی محتوای گزیده و خلاصه هستند.
عجله‌نویسی: ویژگی فضای مجازی سرعت است و معمولاً کاربران سریع و سطحی می نویسند، می‌خوانند یا می‌بینند.
مخاطب جوان با دیدگاه‌های فانتزی و انتزاعی: مخاطب انبوه فضای مجازی در روزگار ما ۱۵ تا ۲۵ سال است که مثل ما نمی‌اندیشد و چارچوب‌های سنتی را بر نمی‌تابد.
کمرنگ شدن چارچوب‌های سنتی: ما نمی‌توانیم انتقال پیام، آموزش و اطلاع‌رسانی را به سیاق گذشته انجام دهیم.
استقبال از زبان عامیانه: تلاش برای کوتاه نویسی و تعجیل و مخاطبان آوانگارد سبب شده که زبان عامیانه و گاه اسلنگ وارد فضای مجازی شود و بیم آن رود که چنین واژه ها و ترکیب هایی به تدریج جزِی از ساختار زبان فارسی شود.
تدوین قواعد حقوق مالکیت فکری: هنوز قواعد دقیق مالکیت فکری برای آثار فضای مجازی تدوین و جاری نشده است.
تدوین قواعد رسانه‌های فضای مجازی: پرش پر سرعت از رسانه های سنتی چون روزنامه ها و خبرگزاری ها هنوز قواعد حرفه ای و اخلاقی برای رسانه های فعال در فضای مجازی اعم از وبگاه ها و کانال ها و گروه ها تدوین و لازم الاجرا نشده است.
فقر محتوای فارسی در فضای مجازی: امروز بر اساس آمار تنها حدود ۱/۸ وبگاه های فضای فارسی به زبان فارسی است و این یعنی سهم جمعیت فارسی زبان دنیا از فضای مجازی به همین اندازه است.
نداشتن برنامه صیانتی زبان فارسی برای همه گویش‌های این زبان در گستره جغرافیایی زبان فارسی: خط و زبان فارسی محدود به ایران نیست و در بیش از ۱۰ کشور دیگر تکلم می شود و در مجمول بیش از ۱۲۰ میلیون گویشگر دارد.
راه حل‌های سریع
رعایت ترتیب ارکان جمله: نخستین اقدام برای بقای ساختار زبان فارسی است.
غلط‌های نگارشی: غلط‌های معمول به سهو یا به عمد(تخفیف نابجا، تغییر ساخت واژه‌ها)
پرهیز از کاربرد واژگان بیگانه: واژه‌های چون تایم، فوروارد، ریپلای، سیو، لفت، اد، جوین، استراتژی، تکنولوژی
کاربرد معادل‌های فارسی: یارانه، رایانه، بالگرد، هواپیما
گرته‌برداری‌ها، توسط، در ارتباط با یا در رابطه با، بحث را باز کردن، نقطه نظر، بدین وسیله، در این راستا، زیر سوال بردن، تجربه کردن
درازنویسی: مورد تصویب قرار دادن، مورد موافقت قرار دادن، تصمیم اتخاذ کردن، به رشته تحریر کشیدن، اقدام لازم را معمول داشتن
حشو: استادیوم ورزشی، اتوبوس مسافربری، ارکستر موسیقی، از قبل پیش بینی کردن، کتبا نوشتن، نقطه نظر واحد، اوج قله
رعایت اصول رسم‌الخط: پر مناقشهترین بخش صیانت از خط فارسی است که تنوع نظرات در آن مانع از اجماع و کاربرد شیوه واحد است. جدانویسی و پیوسته نویسی، فاصله و نیم فاصله، نحوه نوشتن همزه و …
استفاده معقول از نشانه‌های سجاوندی: نقطه، نقطه ویرگول، ویرگول، دو نقطه، پرانتز، گیومه و نشانه های برجسته‌سازی
زیبانویسی: استفاده از آرایه های ادبی به روز شده
